This GSEB Class 10 Social Science Notes Chapter 1 ભારતનો વારસો covers all the important topics and concepts as mentioned in the chapter.
ભારતનો વારસો Class 10 GSEB Notes
→ ભારતની ઉત્તરે હિમાલયની ગિરિમાળા, દક્ષિણે હિંદ મહાસાગર, પૂર્વે બંગાળાનો ઉપસાગર અને પશ્ચિમે અરબ સાગર જેવી કુદરતી સીમાઓ છે. વિશ્વમાં ભારત વિસ્તારની દષ્ટિએ સાતમું અને વસ્તીની દૃષ્ટિએ બીજું સ્થાન ધરાવે છે.
→ ભારતે આપણને અને વિશ્વને સમૃદ્ધ અને વૈવિધ્યપૂર્વ સાંસ્કૃતિક વારસો આપ્યો છે.
→ ભારતની સંસ્કૃતિમાંથી ‘સત્ત’, વિત’ અને ‘માનઃ’ આ ત્રણ, બાબતોનો અનુભવ થાય છે. ભારતની સંસ્કૃતિનાં અહિંસા અને વિશ્વશાંતિ જેવાં મૂલ્યો આજે વિશ્વભરમાં પ્રશંસા પામ્યાં છે,
→ ‘વારસો એટલે આપણને આપણા પૂર્વજો તરફથી મળેલી અમૂલ્ય ભેટ.’ શાળામાં લેવાતી દૈનિક પ્રતિજ્ઞામાં આપણા વારસા અંગે આપણે કહીએ છીએ કે, “હું મારા દેશને ચાહું છું અને તેના સમૃદ્ધ અને વૈવિધ્યપૂર્ણ વારસાનો મને ગર્વ છે.
→ પ્રાકૃતિક વારસો અને સાંસ્કૃતિક વારસો એ ભારતના વારસાના મુખ્ય બે વિભાગો છે. પ્રકૃતિ, પર્યાવરણ અને માનવજીવનની વચ્ચેના નિતમ સંબંધોનું પરિણામ એટલે “પ્રાકૃતિક વારસો’,
→ ભારતના પ્રાકૃતિક વારસામાં પર્વતો, જંગલો, નદીઓ અને ખીણપ્રદેશો, ઝરણાં, સાગરો, દરિયાકિનારા, ફળદ્રુપ મેદાનો, રણો, ખનીજો, વનસ્પતિ, જીવજંતુઓ, પશુ-પક્ષીઓ વગેરે બાબતોનો સમાવેશ થાય છે, ભૂમિ- આકારો દ્વારા ભૂમિદશ્યો સર્જાય છે, દા. ત., હિમાલય.
→ ભારતની પ્રાચીન સંસ્કૃતિ સિંધુ અને રાવી નદીના કિનારે વિકસી હતી. નદીઓ પીવાનું પાણી, વપરાશનું પાણી, સિંચાઈ, વીજળી, જળમાર્ગ જેવી મહત્ત્વની જરૂરિયાતો સંતોષે છે.
→ વડ, પીપળો અને તુલસીની પૂજા તેમજ વડસાવિત્રીનું વ્રત વગેરે બાબતો વનસ્પતિનું ધાર્મિક મહત્ત્વ સૂચવે છે. ભારતની પ્રજા આદિ સમયથી પર્યાવરણપ્રેમી રહી છે. તેની સાક્ષી તેનો વૃક્ષપ્રેમ, પુષ્પપ્રેમ અને છોડવાઓ પરત્વેનો આદર સૂચવે છે. વિશ્વમાં એશિયાઈ સિંહો માત્ર ગુજરાતના ગીરનાં જંગલોમાં જોવા મળે છે. વાધ, મૌર, મગર, ગરુડ વગેરે વન્ય જીવોને દેવ-દેવીઓના વાહન તરીકે સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. ભારતની રાષ્ટ્રમુદ્રામાં ચાર સિહો, ધોડો, હાથી અને બળદ પ્રાણીઓની આકૃતિ દર્શાવાઈ છે.
→ વન્ય જીવોના સંરક્ષણ માટે દેશમાં અભયારણ્ય અને રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો તેમજ કાયદા બનાવવામાં આવ્યા છે.
→ સાંસ્કૃતિક વારસો એટલે માનવસર્જિત વારસો. માનવીએ પોતાનાં કુનેહ, બુદ્ધિચાતુર્ય, આવત, ક્લા-કૌશલ્ય દ્વારા જે કાંઈ સર્યું છે, તેને ‘સાંસ્કૃતિક વારસો’ કહેવાય.
→ ગુજરાતમાં વડનગર, તારંગા, ખંભાલીડા, જૂનાગઢ, શામળાજી, કોટેશ્વર, તળાજા, ઢાંક, ઘડિયા વગેરે સ્થળોએ બૌદ્ધ ધર્મની અને જૈન ધર્મની ગુફાઓ જોવા મળે છે,
→ નેગ્રીટો અથવા નીગ્રો (હબસી) આફ્રિકામાંથી બલૂચિસ્તાન થઈને ભારતમાં આવ્યા હતા. શ્યામ વર્ણ, 4થી 5 ફૂટ ઊંચાઈ અને માથે વાંકડિયા વાળ એ નેગ્રીટો અથવા નીગ્રો (હબસી) પ્રજાની શારીરિક વિશેષતા છે.
→ શ્યામ રંગ, લાંબું અને પહોળું માથું, ચપટું નાક અને ટૂંકું કદ એ ઓસ્ટ્રેલૉઇડ (નિષાદ) પ્રજાની શારીરિક વિશેષતા હતી. ભારતની કોલ અને મુંડા જાતિ, અસમની ખાસી પ્રજા, નિકોબાર અને બ્રહ્મદેશ મ્યાનમાર) વગેરે જાતિઓમાં આંસ્ટ્રેલૉઇડ નિષાદ) પ્રજાનાં લક્ષaો વિરોષ જોવા મળે છે.
→ દ્રવિડો મોહેં-જો-દડોની સંસ્કૃતિના સર્જકો અને પાષાણ યુગની સંસ્કૃતિના સીધા વારસદાર ગણાય છે. તેમનામાં માતૃમૂલક કે માતૃપ્રધાન કુટુંબપ્રથા પ્રચલિત હતી. દક્ષિજ્ઞ ભારતમાં દ્રવિડકુળની તમિલ, તેલુગુ, કન્નડ અને મલયાલમ વગેરે ભાષાઓ બોલતા લોકો (દ્રવિડો) વસે છે.
→ મધ્ય એશિયામાંથી આવેલી અલ્પાઇન, ડિનારિક અને આર્મેનોઇડ નામની પ્રજા સમાન ભૌતિક ગુણો ધરાવે છે.
→ ભારતની આય સભ્યતાના નિર્માતાઓ આર્ય (નોડિક) લોકો હતા. પ્રાચીન સમયમાં પ્રથમ આર્ય વસ્તી વાયવ્ય ભારતમાં ‘સપ્તસિંધુના પ્રદેશમાં વસતી હતી. અન્ય સમકાલીન પ્રજા કરતાં તેઓ વધુ વિકસિત હતા. તેઓ પ્રકૃતિપ્રેમી હતા. તેમણે પ્રકૃતિનાં તત્ત્વોની સ્તુતિઓ વિદિક ગ્રાઓ – મંત્રો) રચી હતી. તેમણે ભારતને ભવ્ય અને સમૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક વારસો આપ્યો છે.
→ આપણા બંધારણની કલમ 57 (ક)માં ભારતના નાગરિકની મૂળભૂત ફરજો દર્શાવી છે, તેમાં (છ), (જ) અને (ટ) એટલે કે (6), (7) અને (9)માં ભારતના ભવ્ય સાંસ્કૃતિક વારસાના જતન માટે કેટલીક ફરજોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
→ આપણા સાંસ્કૃતિક વારસાના પ્રતીકસમાં પ્રાચીન સ્મારકો તથા ઐતિહાસિક અને ધાર્મિક મૂલ્ય અને મહત્ત્વ ધરાવતાં સ્થળોને કોઈ પણ પ્રકારનું નુકસાન ન પહોંચાડવું અને તેમનું જતન કરવું એ આપણા સૌની ફરજ છે. ભારતનાં પ્રતિનિર્મિત રમ્ય ભૂમિદશ્યોની શુદ્ધતા, પવિત્રતા અને સુંદરતાની જાળવણી કરવી એ આપણા સૌની નૈતિક ફરજ છે.