This GSEB Class 9 Social Science Notes Chapter 13 ભારત : સ્થાન, ભૂસ્તરીય રચના અને ભૂપૃષ્ઠ-1 covers all the important topics and concepts as mentioned in the chapter.
ભારત : સ્થાન, ભૂસ્તરીય રચના અને ભૂપૃષ્ઠ-1 Class 9 GSEB Notes
→ ભારતીય સંસ્કૃતિ પ્રાચીનતમ સંસ્કૃતિઓમાંની એક છે.
→ ભારત જગતની સૌથી મોટી લોકશાહી ધરાવતો દેશ છે.
→ બધા ધમ, જાતિ કે પ્રજા પ્રત્યે સમભાવ એ ભારતની સંસ્કૃતિનું આગવું લક્ષણ છે. તેથી ભારત “સંસ્કૃતિનું સંગમતીર્થ” બન્યું છે,
→ ભારતની અવિરત પ્રગતિમાં તેમજ ભારતની સંસ્કૃતિના ઘડતર અને વિકાસમાં દેશની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિનું યોગદાન નોંધપાત્ર છે.
→ ભારત 84 અને 37°6 ઉત્તર અક્ષાંશવૃત્તોની વચ્ચે તેમજ 687′ થી 972s પૂર્વ રેખાંશવૃત્તોની વચ્ચે આવેલો દેશ છે.
→ કવૃત્ત (2330 ઉ.અ.) ભારતની લગભગ મધ્યમાંથી પસાર થાય છે. તેની ઉત્તરે આવેલા વધુ વિસ્તૃત ભાગમાં હિમાલય અને ઉત્તરનાં મેદાનો છે તથા દક્ષિણે આવેલા ત્રિકોણાકાર ભાગમાં દ્વીપકલ્પીય ઉચ્ચપ્રદેશનો ઘણો મોયે ભાગ અને દરિયાકિનારાનાં મેદાનો છે. ભારતનો ઉત્તર-દક્ષિણ વિસ્તાર આશરે 3214 કિમી અને પૂર્વપશ્ચિમ વિસ્તાર આશરે 2933 કિમી છે.
→ ભારતના પૂર્વ અને પશ્ચિમના દૂરનાં સ્થળોના સ્થાનિક સમયમાં લગભગ બે કલાકનો તફાવત છે. તેથી સમગ્ર ભારતનો પ્રમાણસમય આ બંને સ્થળોથી સરખા અંતરે આવેલા 82°30 પૂર્વ રેખાંશના સ્થાનિક સમય પ્રમાણે રાખવામાં આવ્યો છે.
→ ભારતની પ્રમાણસમય રેખા (82°30 પૂ.રે.) પાંચ રાજ્યોમાંથી પસાર થાય છે,
→ ભારતનું ક્ષેત્રફળ 32.8 લાખ ચોરસ કિમી છે, જે જગતના ભુ-ક્ષેત્રનું 2.42 % છે. હૌત્રફળની બાબતમાં ભારતનો ક્રમ સાતમો છે.
→ અનુક્રમે રશિયા, કેનેડા, યુ.એસ.એ., ચીન, બ્રાઝિલ અને ઑસ્ટ્રેલિયા દેશો વિસ્તારમાં ભારતથી મોય છે.
→ ઉત્તરની આખી સરહદે હિમાલયની ઉત્તુંગ ગિરિમાળા પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ પથરાયેલી છે. દક્ષિણમાં ભારતીય દ્વીપદ્મ ત્રણે બાજુએ સમુદ્રોથી ઘેરાયેલો છે.
→ ભારતીય દ્વીપકલ્પની પૂર્વે બંગાળની ખાડી, પશ્ચિમે અરબ સાગર અને દક્ષિણે હિંદ મહાસાગર છે.
→ ભારતમાં જમીનમાર્ગે અને જળમાર્ગે બહારથી આવેલાં સાંસ્કૃતિક તત્ત્વોને આત્મસાત કરીને ભારતે સમરસતા અને એકતા વિકસાવી છે.
→ પ્રાચીન કાળથી ભારતે પોતાના વિશિષ્ટ દરિયાઈ સ્થાનને આધારે પૂર્વ, દલિલ-પૂર્વ, દક્ષિણ અને પશ્ચિમ એશિયાના દેશો તથા પૂર્વ આફ્રિકા સાથે સમુદ્રમાર્ગે સંપર્ક સાધી ઘનિષ્ઠ સાંસ્કૃતિક અને વ્યાપારી સંબંધો સ્થાપ્યા છે. આ સંબંધો દ્વારા ભારતની ફિલસૂફી, ભારતીય અંકો, દશાંશપદ્ધતિ, ચિકિત્સા-પદ્ધતિ વગેરે જગતના વિભિન્ન ભાગો સુધી પહોંચાડ્યા છે.
→ ભારતીય સંઘમાં આજે (ઈ. સ. 2018) 29 રાજ્યો અને 6 સંઘશાસિત પ્રદેશો છે.
→ પાકિસ્તાન, અફધાનિસ્તાન, ચીન, તિબેટ, નેપાળ, ભૂતાન,
બાંગ્લાદેશ, મ્યાનમાર, શ્રીલંકા, માલદીવ આપણા પાડોશી દેશો છે.
→ લક્ષદ્વીપ યપુઓ અરબ સાગરમાં અને અંદમાન-નિકોબાર યપુઓ બંગાળની ખાડીમાં આવેલા છે.
→ ભારતનાં વર્તમાન ભૂમિસ્વરૂપોનું નિર્માણ લાખો વર્ષ દરમિયાન ભૂપૃષ્ઠ હેઠળ થયેલા આંતરિક હલનચલન અને સપાટી પર અસર કરનારાં પરિબળોને આભારી છે.
→ પૃથ્વીનો પોપડે ‘એસ્ટેનોસ્ફિયર (મિશ્રાવરણ)ના અર્ધપ્રવાહી ખડકોની ઉપર તરી રહ્યો છે. આ પોપડા પર પૃથ્વીના પેટાળની ગરમીથી ઉદ્ભવતા સંવહનિક તરંગો ભૂ-સપાટી તરફ દબાણ કરે છે, તેના પરિણામે પોપડાના મોય મોય ટુકડાઓ થઈ, મુખ્ય સાત “મૃદાવરણીય પ્લેટ’ (લિથોરિફરિક પ્લેટ) રચાઈ છે.
→ ક્ટલીક જગ્યાએ આ પ્લેટો એકબીજાથી દૂર થઈ રહી છે, તેને અપસારી પ્લેટ’ કહે છે. કેટલીક પ્લેટો એકબીજાની નજીક આવી રહી છે, તેને “અભિસારી પ્લેટ’ કહે છે.
→ અપસરણની ક્રિયાથી ભૂપૃષ્ઠ પર સ્તરભંગ થાય છે, જ્યારે અભિસરણની ક્રિયાથી ગેડ પડે છે. પ્લેટોની હિલચાલથી ભૂમિખંડના આકારોમાં ફેરફાર થયા કરે છે. ભારતનાં વર્તમાન ભૂમિ સ્વરૂપો આવી પ્રક્રિયાઓથી રચાયાં છે.
→ કરોડો વર્ષ પૂર્વે ભારત ગોંડવાનાલૅન્ડ નામના ખૂબ વિશાળ ભૂમિખંડનો ભાગ હતો. ગોંડવાનાલેન્ડમાં આજના દક્ષિણ અમેરિકા, આફ્રિકા, ઑસ્ટ્રેલિયા તથા ઍન્ટાર્કટિકા ખંડોનો સમાવેશ થતો હતો. મિશ્રાવરણ(એન્થનોસ્ફિયર)ના સંવહનિક તરંગોએ ગોંડવાનાલૅન્ડને અનેક ભાગોમાં વહેંચી નાખ્યો.
→ આમાંનો એક ભાગ ઇન્ડો-ઑસ્ટ્રેલિયન પ્લેટ બન્યો. આ પ્લેટ ધીમે ધીમે ઉત્તર તરફ ખસવા લાગી, તેનો ઉત્તર ભાગ આજથી લગભગ પાંચ કરોડ વર્ષો પહેલાં યુરેશિયન પ્લેટની નીચે ધસી ગયો. આ અથડામલથી બંને પ્લેટો વચ્ચે આવેલા ટેથિસ સાગરના તળના પ્રસ્તર ખડકોમાં ગેડ પડી. તેના પરિણામસ્વરૂપે હિમાલય અને મધ્ય એશિયાની પર્વતશ્રેણીઓનું નિર્માણ થયું. એ સાથે હિમાલયની દવિશ્વમાં એક વિશાળ ગર્ત (બેસિન) અસ્તિત્વમાં આવ્યો.
→ ભારત વૈવિધ્યસભર ભૂપૃષ્ઠ ધરાવે છે. લિલનો દ્વીપકલ્પીય પ્રદેશ, પ્રાચીનતમ પ્રદેશ છે,