This GSEB Class 9 Social Science Notes Chapter 2 પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ અને રશિયન ક્રાંતિ covers all the important topics and concepts as mentioned in the chapter.
પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ અને રશિયન ક્રાંતિ Class 9 GSEB Notes
→ એશિયા અને આફ્રિકામાં સંસ્થાની સ્થાપવામાં પશ્ચિમ યુરોપનાં – રાષ્ટ્રો મુખ્ય હતાં.
→ એને નેધરલૅટ્ઝ, બેલ્જિયમ, લક્ઝમ્બર્ગ, પોર્ટુગલ વગેરે રાષ્ટ્ર પર પોતાની સત્તા સ્થાપી હતી. પશ્ચિમ યુરોપનાં રાષ્ટ્રો સામ્રાજ્યવાદી હતાં. તેમણે તેમનાં પડોશી રાણે પર સત્તા જમાવી હતી.
→ પોર્ટુગીઝ શાસક બિનવારસ મૃત્યુ પામતાં લોહીના સંબંધે, પોર્ટુગલ સ્પેનના રાજા ફિબિટ્સ બીજાના હાથમાં આવ્યું.
→ ઇંગ્લૅન્ડે એશિયાના ભારત, શ્રીલંકા, મ્યાનમાર (બર્મા), સિંગાપુર, મલાયા, ચીન વગેરે દેશો પર પોતાનું સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું.
→ ઈંગ્લેન્ડે ચીનમાં શરૂ કરેલા અફીણના વેપારના કારણે ઈંગ્લેન્ડ અને ચીન વચ્ચે યુદ્ધો થયાં. એ યુદ્ધો ઇતિહાસમાં “અફીણ વિગ્રહો” તરીકે જાણીતાં છે, તેમાં ચીનનો પરાજય થયો. પરિણામે ઇંગ્લેન્ડની સત્તાનો ચીનમાં વધારો થયો.
→ ચીનમાં ઈંગ્લેન્ડ ઉપરાંત રશિયા, જર્મની, ફ્રાન્સ, બેલ્જિયમ, જાપાન, અમેરિકા વગેરે દેશોએ પણ સત્તા સ્થાપી.
→ પશ્ચિમ એશિયાના ઈરાન, ઈરાક, કુવૈત, સાઉદી અરેબિયા, બહેરીન વગેરે દેશોમાં ખનીજ તેલના વિપુલ ભંવરો છે. એ ભંડારો પર ઇંગ્લેન્ડ, જર્મની અને રશિયાએ કબજો જમાવ્યો.
→ ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને કારણે કાચા માલની પ્રાપ્તિ અને તૈયાર માલના વૈચાણ માટે આફ્રિકાનો વિશાળ વિસ્તાર વધારે અનુકૂળ જણાતાં યુરોપના દેશમાં આફ્રિકાનાં વિવિધ સ્થળોએ સંસ્થાનો સ્થાપવાની હરીફાઈ થઈ.
→ 15મી સદીના અંત ભાગમાં આફ્રિકાના જુદા જુદા પ્રદેશો પર નેધરલૅઝ(હોલેન્ડ)ની ડચ પ્રજા, ઈંગ્લેન્ડ, ફ્રાન્સ, બેલિજીયમ, જર્મની, ઇટલી, સ્પેન, પોર્ટુગલ વગેરે યુરોપના દેશોએ પોતાની સત્તા સ્થાપી.
→ ઈ. સ. 1884-85માં જર્મનીમાં બર્લિન ખાતે યુરોપના દેશોની પરિષદ મળી, એ પરિષદમાં યુરોપના દેશોએ આફ્રિકાના જુદા જુદા પ્રદેશો વહેંચી લીધા.
→ 1 ઑગસ્ટ, 1914ના દિવસે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆત થઈ.
→ ફ્રાન્સે જર્મની સાથે કરેલી ઈ. સ. 1871ની ફ્રેન્કફર્ટની સંધિ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધનું મુખ્ય કારણ હતું.
→ 19મી સદીના અંતે જર્મનીએ એશિયા અને આફ્રિકામાં બજારો મેળવવા ઇંગ્લૅન્ડ અને ફ્રાન્સની તુલનામાં માલ સસ્તી કિંમતે વેચવા માંડ્યો. આ રીતે જર્મનીએ એશિયા અને આફ્રિકામાં ઇંગ્લેન્ડ અને ફ્રાન્સનાં બજારો તોડવા માંડયાં.
→ આર્થિક સ્પર્ધાઓમાં લશ્કરી સ્પર્ધા ઉમેરાતાં યુદ્ધનું વાતાવરલ સર્જાયું. છે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ પહેલાં વિશ્વ આ બે જૂથોમાં વહેંચાયેલું હતું : (1) જર્મની પ્રેરિત જૂથ, જેમાં જર્મની, ઑસ્ટ્રિયા, હંગેરી, બબ્બેરિયા, તુર્કસ્તાન (તુર્કી) વગેરે રાષ્ટ્ર હતાં. (2) ઈંગ્લેન્ડ પ્રેરિત જૂથ, જેમાં ઇંગ્લેન્ડ, ફ્રાન્સ, રશિયા, જાપાન વગેરે રાષ્ટ્રો હતાં.
→ યુરોપમાં રાષ્ટ્રવાદની ભાવના ઉગ્ર અને સંકુચિત સ્વરૂપની હતી.
→ જર્મન સમ્રાટ કૈસર વિલિયમ બીજો ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદ અને સામ્રાજ્યવાદની પ્રàતા હતો. તે અત્યંત મહત્ત્વાકાંક્ષી હતો. તે ‘વિશ્વપ્રભુત્વ’ની નીતિમાં માનતો હતો. તેના સમયમાં યુરોપમાં યુદ્ધ એ જ કલ્યાણ’ની નીતિ પ્રબળ બની હતી.
→ ટ્રિટસ્કે નામના જર્મન લેખકે ‘શક્તિમાનને જ જીવવાનો હક છે.’ અને યુદ્ધ જ રાષ્ટ્રીય જરૂરિયાત’ના સિદ્ધાંતો પ્રચલિત ક્ય. નીત્રે નામના લેખકે યુદ્ધને “પવિત્ર કાર્ય’ ગણાવ્યું.
→ સર્બિયાની ‘બ્લેક હૅન્ડ’ નામની ઉગ્રવાદી સંસ્થાના સભ્ય ગોળીબાર કરી ઓસ્ટ્રિયાના રાજકુમાર અને તેની પત્નીની હત્યા કરી. તેથી ઑસ્ટ્રિયાએ સર્બિયા સામે યુદ્ધ જાહેર કર્યું.
→ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન મિત્રરાષ્ટ્રના પક્ષે 24 અને ધરી રાષ્ટ્રોના પક્ષે 5 રાષ્ટ્રોએ ભાગ લીધો હતો.
→ ઈ. સ. 1917માં રશિયામાં બૉશૈવિક ક્રાંતિ થઈ. તેથી રશિયા પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાંથી ખસી ગયું.
→ જર્મનીએ અમેરિકાની ‘લ્યુસિટાનિયા’ નામની સ્ટીમરને ડુબાડી દીધી. તેમાં અમેરિકાના 147 સૈનિકો માર્યા ગયા. તેથી અમેરિકા એપ્રિલ, 1917માં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં મિત્રરાષ્ટ્રના પક્ષે જોડાયું.
→ 11 નવેમ્બર, 1918ના રૌજ જર્મન પ્રજાસત્તાકે મિત્રરાષ્ટ્રની શરણાગતિ સ્વીકારી યુદ્ધવિરામ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા. આ રીતે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધનો અંત આવ્યો.
→ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં 6.5 કરોડ લોકોએ ભાગ લીધો હતો. તેમાં 1 કરોડ મૃત્યુ પામ્યા હતા. 2 કરોડ ઘવાયા હતા અને 70 લાખ લોકો કાયમ માટે અપંગ બન્યા હતા.
→ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન અને એ પછી પુરુષોની કૌટુંબિક અને વ્યાવસાયિક જવાબદારીઓ સ્ત્રીઓને સ્વીકારવી પડી. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન જીવન-જરૂરિયાતની ચીજવસ્તુઓનું ઉત્પાદન ઘટયું હતું. તેથી પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ પછી યુરોપમાં અછત, બેકારી, ભૂખમરો, હડતાલો, તાળાબંધી વગેરે સમસ્યાઓ ઊભી થઈ.
→ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધને અંતે પરાજિત રાષ્ટ્રો સાથે વર્સેલ્સની સંધિ કરવામાં આવી. આ યુદ્ધ માટે જર્મનીને જવાબદાર ગણીને તેની પર 6.5 અબજ પાઉન્ડનો યુદ્ધદંડ લાદવામાં આવ્યો. જર્મનીના સમૃદ્ધ ખનીજ પ્રદેશો પડાવી લેવામાં આવ્યા. જર્મનીએ જીતેલા પ્રદેશોને તેમજ તેનાં સંસ્થાનોને આંચકી લેવામાં આવ્યાં. આ સંધિથી જર્મનીનું અર્થતંત્ર છિન્નભિન્ન થઈ ગયું.
→ રશિયાના ઝાર રાજાઓ આપખુદ હતા. તેઓ નિરંકુશ સત્તાઓ ભોગવતા હતા અને ખૂબ કઠોર હતા. જો કોઈ વ્યક્તિ અધિકારની માગણી કરે તો તેની પર અત્યાચાર ગુજારવામાં આવતો અથવા તેને સાઇબીરિયાના કાતિલ ઠંડીવાળા પ્રદેશમાં મોકલી દેવામાં આવતો.
→ રશિયાની અનિયંત્રિત અને અત્યાચારી રાજાશાહી પ્રજા માટે દુઃખ, ગરીબાઈ અને યાતનાઓ આપનારી હતી.
→ ઈ. સ. 1904 – 1905માં રશિયા અને જાપાન વચ્ચે યુદ્ધ થયું. એ યુદ્ધમાં રશિયાની હાર થઈ.
→ રશિયામાં 22 જાન્યુઆરી, 1905નો દિવસ ‘લોહિયાળ રવિવાર’ તરીકે જાણીતો છે.
→ લેનિને બૉલ્સેવિકો(બહુમતી)ને મેગ્નેવિકો (લઘુમતી) વિરુદ્ધ ઉશ્કેરી નવેમ્બર, 1917માં સશસ્ત્ર ક્રાંતિ કરી રશિયામાં સત્તા હાંસલ કરી, જે ‘સમાજવાદી બૉલ્સેવિક ક્રાંતિ’ તરીકે જાણીતી થઈ.
→ રાષ્ટ્રસંઘની સ્થાપનામાં અમેરિકાના પ્રમુખ વુડ્રો વિલ્સને વિશેષ યોગદાન આપ્યું.
→ 10 જાન્યુઆરી, 1920ના દિવસે વિશ્વશાંતિ અને સલામતી માટે રાષ્ટ્રસંઘ(The League of Nations)ની સ્થાપના કરવામાં આવી..
→ વિશ્વશાંતિની સ્થાપના કરવા માટે સ્થપાયેલ રાષ્ટ્રસંઘ મહાસત્તાઓની સામ્રાજ્યવાદી નીતિને રોકી શક્યો નહિ, પરિણામે ઈ. સ. 1939માં દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધનો પ્રારંભ થયો.