Gujarat Board GSEB Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 12 कलिकालसर्वज्ञो हेमचन्द्राचार्यः Textbook Exercise Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Textbook Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 12 कलिकालसर्वज्ञो हेमचन्द्राचार्यः
GSEB Class 10 Sanskrit कलिकालसर्वज्ञो हेमचन्द्राचार्यः Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. सिद्धराजः जयसिंहः मालवविजयं कदा कृतवान्?
(क) द्वादश्यां शताब्द्याम्
(ख) विंशतितमायां शताब्द्याम्
(ग) एकविंशतितमायां शताब्द्याम्
(घ) एकादश्यां शताब्द्याम्
उत्तरम्:
(क) द्वादश्यां शताब्द्याम्
2. सरस्वतीकण्ठाभरणनाम्ना प्रसिद्ध व्याकरणं केन विरचितम् अस्ति?
(क) जयसिंहेन
(ख) हेमचन्द्रेण
(ग) भोजेन
(घ) यशोवर्मणा
उत्तरम्:
(ग) भोजेन
3. भोजस्य कीर्तिः केन आसीत्?
(क) भोजव्याकरणेन
(ख) दयाभावेन
(ग) न्यायेन
(घ) भोजसाहित्येन
उत्तरम्:
(क) भोजव्याकरणेन
4. हेमचन्द्राचार्येण रचितं व्याकरणं केन नाम्ना प्रसिद्धमस्ति?
(क) प्राकृतव्याकरणम्
(ख) जैनव्याकरणम्
(ग) सिद्धहैमव्याकरणम्
(घ) सिद्धव्याकरणम्
उत्तरम्:
(ग) सिद्धहैमव्याकरणम्
5. सिद्धहैमव्याकरणे कति अध्यायाः सन्ति?
(क) षड्
(ख) दश
(ग) अष्टौ
(घ) सप्त
उत्तरम्:
(ग) अष्टौ
6. हेमचन्द्राचार्येण रचितं साहित्यं “………” वर्तते।
(क) दशसहस्रश्लोकपरिमितम्
(ख) लक्षश्लोकपरिमितम्
(ग) सहस्रश्लोकपरिमितम्
(घ) दशलक्षश्लोकपरिमितम् .
उत्तरम्:
(ख) लक्षश्लोकपरिमितम्
7. हेमचन्द्राचार्येण विरचितस्य कोषग्रन्थस्य नाम किमस्ति?
(क) भट्टिकाव्यम्
(ख) अभिधानचिन्तामणिः
(ग) काव्यालंकारः
(घ) अमरकोषः
उत्तरम्:
(ख) अभिधानचिन्तामणिः
2. एकवाक्येन संस्कृतभाषायाम् उत्तरं लिखत –
Answer in one Sanskrit sentence:
1. जयसिंहः कं नृपतिं पराजितवान्?
उत्तरम्:
सिद्धराजः जयसिंहः यशोवर्मणं नृपतिं पराजितवान्।
2. भोजेन विरचितं व्याकरणं केन नाम्ना प्रसिद्धमस्ति?
उत्तरम्:
भोजेन विरचितं व्याकरणं सरस्वतीकण्डाभरणनाम्ना प्रसिद्धमस्ति।
3. कस्य निवेदनेन प्ररिताः हेमचन्द्राचार्याः व्याकरणग्रन्थं रचितवन्तः?
उत्तरम्:
सिद्धराजस्य जयसिंहस्य निवेदनेन प्रेरिता: हेमचन्द्राचार्याः एकमपूर्वं व्याकरणग्रन्थं रचितवन्तः।
4. सिद्धहै मव्याकरणस्य षट्सु अध्यायेषु कस्य व्याकरणं वर्तते?
उत्तरम्:
सिद्धहैमव्याकरणस्य षट्सु अध्यायेषु संस्कृतस्य व्याकरणं वर्तते।
5. हेमचन्द्राचार्येण रचितस्य अलंकारशास्त्रीयस्य ग्रन्थस्य नाम किमस्ति?
उत्तरम्:
हेमचन्द्राचार्येण रचितस्य अलंकारशास्त्रीयस्य ग्रन्थस्य नाम काव्यानुशासनम् अस्ति।
3. सन्धिविच्देदं कुरुत
Dissolve the sandhis:
1. ग्रन्थागारोऽपि – ग्रन्थगारः + अपि
2. कीर्तिर्वर्तते = कीर्तिः + वर्तते
3. व्याकरणमप्यस्ति = व्याकरणम् + अपि + अस्ति
4. प्राकृतभाषाणाञ्च = प्राकृतभाषाणाम् + च
5. लब्धजनिरयम् = लब्धजनिः + अयम्
4. रेखाङ्कितपदानां स्थाने कर्तरि भूतकृदन्तस्य योग्यं रूपं लिखत –
Write suitable form of कर्तरिभूतकृदन्तस्य in place of underline words.
1. विजयानन्तरं जयसिंहः अणहिलपुरं प्रत्यागच्छत्।
उत्तरम्:
विजयानन्तरं जयसिंहः अणहिलपुरं प्रत्यागतवान्।
2. एकदा सिद्धराजः अचिन्तयत्।
उत्तरम्:
एकदा सिद्धराजः चिन्तितवान्।
3. सः हेमचन्द्रस्य समीपम् अगच्छत्।
उत्तरम्:
सः हेमचन्द्रस्य समीपम् गतवान्।
4. हेमचन्द्राचार्याः व्याकरणग्रन्थम् अरचयन्।
उत्तरम्:
हेमचन्द्राचार्याः व्याकरणग्रन्थम् रचितवन्तः।
5. सः लक्षश्लोकपरिमितं साहित्यं अरचयत्।
उत्तरम्:
सः लक्षश्लोकपरिमितं परिचयं रचितवान्।
5. सूचनानुसारं शब्दरूपाणां पचियं कारयत –
Write the form of words according to information.
6. कोष्ठगतपदानि प्रयुज्य वाक्यानि रचयत
Use words from brackets and make sentences:
Question 1.
Abhidhanachintamani is a dictionary
(अभिधानचिन्तामणि एक कोषग्रन्थ अस्)
Answer:
अभिधानचिन्तामणिः एकः कोषग्रन्थः अस्ति।
Question 2.
Hemachandracharya has composed one epic poem.
(हेमचन्द्राचार्य एक महाकाव्य रच्)
Answer:
हेमचन्द्राचार्यः एकं महाकाव्यं रचितवान्। अथवा हेमचन्द्राचार्यः एकं महाकाव्यम् अरचेयत्।
Question 3.
Jayasimha came back to Anahilapur.
(जयसिंह अणहिलपुर प्रति + आ +गम् (कर्तारि भू.कृ. (क्तवतु)
Answer:
जयसिंहः अणहिलपुरं प्रत्यागतवान्।
Question 4.
There are eight Adhyayas is Siddhahaimanushasana.
(सिद्धहैमशब्दानुशासन अष्टन् अध्याय अस्)
Answer:
सिद्धहैमशब्दानुशासने अष्ट (अष्टौ वा) अध्यायाः सन्ति।
Question 5.
Once Jayasimha thought.
(जयसिंह एकदा विचार कृ (कर्तरिभू.कृ. (क्त))
Answer:
जयसिंहः एकदा विचारं कृतवान्।
7. आङ्ग्लभाषया उत्तरत् –
Answer in English:
Question 1.
When did सिद्धराज जयसिंह get victory over Malwa?
Answer:
सिद्धराज जयसिंह got victory over Malwa in the twelveth century of Vikram Era.
Question 2.
What did the achieve by getting victory over Malwa?
Answer:
जयसिंह got king यशोवर्मा’s wealth and his whole library by getting victory over Malwa.
Question 3.
On account of what did भोज earn. fame?
Answer:
भोज became famous because he wrote a treatise called सरस्वतीकण्ठाभरण which was a work on grammar.
Question 4.
What is the proportion of literature composed by हेमचन्द्राचार्य?
Answer:
Literature composed by हेमचन्द्राचार्य consists of one lac verses:
8. ‘क’ विभागं ‘ख’ विभागेन सह संयोजयत –
Join ‘क’ and ‘ख’ parts:
img
उत्तरम्:
1. काव्यानुशासनम् – अलंकारशास्त्रीयः ग्रन्थः
2. प्राकृतभाषायाः व्याकरणम् – अन्तिमयोः अध्याययोः
3. अभिधानचिन्तामणिः – कोषग्रन्थः
4. मालवविजयः – जयसिंहः
5. सरस्वतीकण्ठाभरणम् – शिक्षाशास्त्रम् (भोजव्याकरणम्)
GSEB Class 10 Sanskrit कलिकालसर्वज्ञो हेमचन्द्राचार्यः Additional Important Questions and Answers
1. सूचनानुसारं धातुरूपाणां परिचयं कारयत –
Write root verb according to information.
img
2. कोष्ठगतपदानि प्रयुज्य वाक्यानि रचयत
Use words from brackets and make sentence:
Question 1.
With the wealth he also acquired a library.
(धन तत्रव्य ग्रन्थागार तद् हस्तगत् जन्-जा)
Answer:
धनेन सह तत्रव्यः ग्रन्थागारः अपि तस्य हस्तगतः जातः।
Question 2.
In this library there were many excellent treatises.
(इदम् ग्रन्थागार अप्रतिम ग्रन्थ अस्)
Answer:
अस्मिन् ग्रन्थागारे बहवः अप्रतिमाः ग्रन्थाः आसन्।
Question 3.
Having thought in this way he reached the Jain sage.
(आचार्य हेमचन्द्र (एवम् वि + चर् तद् जैनमुनि आचार्य हेमचन्द्र प्र + आप्)
Answer:
एवं विचार्य स: जैनमुनिम् आचार्यहेमचन्द्र प्राप्तवान्।
Question 4.
There are eight chapters in this treatise
(इदम् ग्रन्थ अष्टम् अध्याय अस्)
Answer:
अस्मिन् ग्रन्थे अष्ट (अष्टौ) अध्यायाः सन्ति।
3. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि आङ्ग्लभाषायां लिखत –
Answer the following questions in English:
Question 1.
Where did rfhe go after conquering Malwa?
Answer:
After conquering Malwa, fir came to अणहिलपुर carrying all the wealth of यशोवर्मा।
Question 2.
From where did सिद्धराज जयसिंह get the famous work of grammar composed by king भोज?
Answer:
सिद्धराज जयसिंह get the work of grammar composed by king 475 along with the wealth of zicef after he conquered Malwa.
Question 3.
Who has composed सरस्वतीकण्ठाभरण?
Answer:
King 46 has composed the famous treatise on grammar called सरस्वती कण्ठाभरण।
Question 4.
What was सिद्धराज जयसिंह’s great desire to achieve? How did he express it before हेमचन्द्राचार्य?
Answer:
It was सिद्धराज जयसिंह’s great desire to obtain imperishable fame by creating a treatise like सरस्वतीकण्ठाभरण composed by king भोज। He approached हेमचन्द्राचार्य and said, “if you compose a treatise of grammar like भोजव्याकरण, yours as well as mine fame will be immortal.”
4. अधोलिखितयोः वाक्ययो. आङ्ग्लभाषायाम् अनुवाद कुरुत –
Translate the following sentences into English:
Question 1.
अस्मिन अष्टौ अध्यायाः सन्ति। तेषु प्रारम्भिककेषु षट्सु अध्यायेषु संस्कृतभाषायाः अन्तिमयोः द्वयोः अध्याययोः प्राकृत भाषाणाञ्च व्याकरणमप्यस्ति।
Answer:
In this there are eight chapters. Among them in the initial six chapters there is the grammar of Sanskrit language and in the last (final) two chapters there is the grammar of Prakrit languages also.
Question 2.
तेषु भोजेन विरचितं सरस्वतीकण्ठाभरणनाम्ना प्रसिद्ध भोजव्याकरणमपि एकतमम् आसीत्। हेमचन्द्राचार्यैः लक्षश्लोकपरिमितं साहित्यं विरचितमस्ति।
Answer:
Among them, one (of the books) was also भोजव्याकरण (a work on grammar) famous by the name सरस्वतीकण्ठाभरणम्। Literature consisting of one lac श्लोक’s (verses of two or four lines) has been composed by आचार्य हेमचन्द्र।
5. सन्धिविच्छेदं कुरुत –
Dissolve the sandhis:
1. ‘बहवोऽनुपमाः’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) बहवो + नुपमाः
(ख) बहव + नुपमाः
(ग) बहवः + अनुपमाः
(घ) बहवः + नुपमाः
उत्तरम्:
(ग) बहवः + अनुपमाः
2. ‘विचारपथमारूढ़ः’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) विचारपथम् + आरूढ़ः
(ख) विचारपथ + आरूढ़ः
(ग) विचारपथे + आरूढ़ः
(घ) विचारपथ + मारूढ़ः
उत्तरम्:
(क) विचारपथम् + आरूढ़ः
3. ‘सोऽचिन्तयत्’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) सो + चिन्तयत्
(ख) सः + अचिन्तयत्
(ग) स + अचिन्तयेत्
(घ) सः + चिन्तयत्
उत्तरम्:
(ख) सः + अचिन्तयत्
4. ‘ग्रन्थागारोऽपि’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) ग्रन्थ + आगार + अपि
(ख) ग्रन्थागारः + अपि
(ग) ग्रन्थ + आगारः + अपि .
(घ) ग्रन्थागारो + अपि
उत्तरम्:
(ख) ग्रन्थागारः + अपि
5. गुर्जरप्रान्तेऽपि’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) गुर्जरप्रान्त + अपि
(ख) गुजर्रप्रान्ते + अपि
(ग) गुर्जरप्रान्तो + अपि
(घ) गुर्जरप्रान्त + आपि
उत्तरम्:
(ख) गुजर्रप्रान्ते + अपि
6. सन्धिं कुरुत
Make sandhis:
1. ‘भोजव्याकरणम् + अपि + एकतमम्’ एकतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) भोजव्याकरणमपिएकतमम्
(ख) भोजव्याकरणमपीएकतमम्
(ग) भोजव्याकरणमप्येकतमम्
(घ) भोजव्याकरणमप्येतमम्
उत्तरम्:
(ग) भोजव्याकरणमप्येकतमम्
2. ‘कीर्तिः + वर्तते’ एकतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) कीर्तीवर्तते
(ख) कीर्तिवर्तते
(ग) कीर्तिवर्तते
(घ) कीर्तिवर्तते
उत्तरम्:
(ख) कीर्तिवर्तते
3. ‘अस्मिन् + अष्टौ’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) अस्मिनष्टौ
(ख) अस्मिन्नष्टौ
(ग) अस्मिनाष्टौ
(घ) अस्मनष्टौ
उत्तरम्:
(ख) अस्मिन्नष्टौ
4. ‘षट्सु + अध्यायेषु’ एकतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) षट्स्वध्यायेषु
(ख) षट्सूध्यायेषु
(ग) षट्सुध्यायेषु
(घ) षट्स्वयेषु
उत्तरम्:
(क) षट्स्वध्यायेषु
कलिकालसर्वज्ञो हेमचन्द्राचार्यः Introduction
Acharya Hemchandra (1089-1172) was a Jain scholar, poet and polymath who wrote on grammar, philosophy, prosody and contemporary history. Noted as a prodigy by his contemporaries he gained the title कलिकालसर्व i.e., ‘all knowing of the Kali Yuga’. He was born in Dhandhuka, Gujarat and was named चन्द्रदेव by his parents. At the age of 21, he was ordained as an acharya of the Shvetambar rect of Jainism and was given the name हेमचन्द्र। He was a prolific writer and wrote grammars of Sanskrit and Prakrit (सिद्धहैमशब्दानुशासनम्), poetics (काव्यानुशासनम्), the epic poem (त्रिषष्टिशलाका-पुरुषचरित्रम्) etc.
During his life-time Gujarat was ruled by the चालुक्या dynasty and he rose to prominence under thereign of सिद्धराज। he was an advisor to his successor कुमारपाल. Under the influence of हेमचन्द्र आचार्य, Jainism became the official religion of Gujarat and the animal slaughter was banned. (From Wikipedea org.) This lesson narrates the important incident which led to हेमचन्द्र आचार्य, writing his treatise on grammar and underlines the importance of academic excellence over material wealth.
कलिकालसर्वज्ञो हेमचन्द्राचार्यः summary of the chapter
सिद्धराज जयसिंह conquered (lit. made the conquest of) Malwa in the 12th century of the Erastarted by कलिकालसर्वज्ञो। After the conquest जयसिंह returned to अणहिलपुर taking all the wealth of the king auf with him. With the wealth, even the library that was there had fallen into his possession (lit. hand). In this library there were many incomparable treatises. Among them one was also भोजव्याकरण (a work on grammar) famous by the name सरस्वतीकण्ठाभरण composed by king भोज।
Once सिद्धराज started thinking. He thought, “I secured the ownership of thw wealth by conquering Malwa. I also got their library. But the kind of fame that भोज got by (his treatise) भोजव्याकरण has not been won by me. So I should do something like it by which my fame will also be like that of भोज।”
Thus thinking he came to the Jain sage हेमचन्द्र आचार्य, and said, “O respectable, most excellent preceptor, may your honour compose one (work of) grammar like हेमचन्द्र आचार्य, by which the fame of yours as well as mine will be immortal.”
Prompted by the request of सिद्धराज जयसिंह, हेमचन्द्राचार्य composed a unique work of grammar. The treatise is famous by the name सिद्धहौमा व्याकरण In this there are eight chapter. Among them in the first six chapters these is the grammar of Sanskrit language and in the last two chapters there is the grammar of Prakrit language also. Literature consisting of one lac Silahs (verses of two or four lines) has been composed by आचार्य हेमचन्द्र।
In this literature a dictionary named अभिधानचिन्तामणिः, an epic poem composed in Sanskrit and Prakrit having twofold aspects (grammatical example on one hand and developing the plot of story on the other hand) called चालुक्यवंशोत्कीर्तनम्, a book on poetics named काव्यानुशासनम् and छन्दोऽनुशासनम् (a work on prosody) are included. This हेमचन्द्राचार्य born in the region of Gujarat continues to shine very brightly like the sun not only in Gujarat but also in the sky (in the form) of the whole Sanskrit literature.
कलिकालसर्वज्ञो हेमचन्द्राचार्यः Translation And Glossary
1. संस्कृतम्:
विक्रमस्य द्वादश्यां शताब्द्यां सिद्धराजः जयसिंहः मालवविजयं कृतवान्। विजयानन्तरं जयसिंहः नृपतेः यशोवर्मणः सर्वं धनं गृहीत्वा अणहिलपुरं प्रत्यागतवान्। धनेन सह तत्रव्यः ग्रन्थागारोऽपि तस्य हस्तगतो जातः। अस्मिन् ग्रन्थागारे बहवोऽनपमाः ग्रन्थाः आसन्। तेषु भोजेन विरचितं सरस्वतीकण्ठाभरणनाम्ना प्रसिद्ध भोजव्याकरणमपि एतमम् आसीत्।
Translation:
सिद्धराज जयसिंह conquered (lit. made the conquest of) Malwa in the 12th century of the Erastrated by विक्रमादित्य। After the conquest जयसिंह returned to अणहिलपुर taking all the wealth of the king auf with him. With the wealth, even the library that was there had fallen into his possession (lit. hand). In this library there were many incomparable treatises. Among them one was also भोजव्याकरण (a work on grammar) famous by the name सरस्वतीकण्ठाभरणम् composed by king भोज।
अव्ययम् – तत्र – त्वं तत्र कदा गमिष्यसि?
अपि – रमेशः अपि अध्ययने संलग्नः अस्ति।
विशेष्य – विशेषणम् – ग्रन्थाः – अनुपमाः धनं – सर्वं
Glossary:
विक्रमस्य द्वादश्याम् शताब्धाम् – in the 12th century of an Era started by विक्रमादित्य, शताब्धाम् – शतानाम् अब्दानां समाहारः, तस्याम् – द्विगु समास; king विक्रमादित्य lived before 2070 years. सिद्धराजः जयसिंहः – the king of अणहिलपुर, मालवविजयम् – मालवानाम् विजयः, तम् षष्ठी तत्पुरुष समास; the conquest of Malwa, कृतवान् – अकरोत्, made; कृ (8U). Past active participle तवत् प्रत्ययान्त कर्तरि भूतकृदन्त – masculine nominative singular; verb of the subject जयसिंह, विजयानन्तरम् – विजयात् अनन्तरम् – पञ्चमी तत्पुरुष समास, – after the conquest, नृपतेः, यशोवर्मणः – नृणाम् पतिः तस्य – षष्ठी तत्पुरुष समास, of the king यशोवर्मा, यशोवर्मणः – यशोवर्मन् (masculine noun ending in न्) ablative, genitive singular, सर्वम् धनम् – all the wealth; object of गृहीत्वा, गृहीत्वा – having taken; ग्रहः (9U), सम्बन्धक भूतकृदन्त, त्वान्त gerund,
अणाहिलपुरम् – to अण हिलपुर, the ancient name of पाटण (North Gujarat), प्रत्यागतवान् – प्रत्यागच्छत् came back; प्रति + आ + गम् (1P) past active participle, तवत् प्रत्ययान्त कर्तरि भूतकृदन्त, masculine nominative singular; verb of the subject, जयसिंहः धनेन सह – along with the wealth, तत्रस्यः – belonging to that place, adjective of the noun, ग्रन्थागारः, ग्रन्थागारः — ग्रन्थानाम् आगारः – षष्ठी तत्पुरुष समास; library (आगार – house), तस्य हस्तगतः जातः – came to hand, falling into his possession;
हस्तगतः – हस्तम् गतः – द्वितीया तत्पुरुष समास, अस्मिन् ग्रन्थागारे – in this library, बहवोऽनुपमाः – बहवः + अनुपमाः, many incomparable, अनुपमाः – न विद्यते उपमा येषाम् ते – नञ् बहुव्रीहि समास, the adjective of the noun, ग्रन्थाः , आसन् – were, the verb of the subject, ग्रन्थाः सरस्वतीकण्ठाभरण प्रसिद्धम् – famous by the name, सरस्वतीकण्ठाभरण, भोजव्याकरणमपि – भोजव्याकरणम् + अपि; grammar composed by king भोज also, एकतमम् – one (of the many).
2. संस्कृतम्:
एकदा सिद्धराजः विचारपथम् आरूढः। सः अचिन्तयत्, ‘मालवविजयेन अहं धनस्य स्वामित्वं प्राप्तवान्। तस्य ग्रन्थागारः अपि मया प्राप्तः। परन्तु भोजव्याकरणेन भोजनस्य यादशी कीर्तिर्वर्तते तादशी कीर्तिर्मया न प्राप्ता। अतः एतादशं किमपि करणीयं येन मदीया कीर्तिरपि तादृशी भवेत् यादृशी भोजस्यास्ति।’
Translation:
Once सिद्धराज I started thinking. He thought, “I secured the ownership of the wealth by conquering Malwa. I also got their library. But the kind of fame that भोज got by (his treatise) भोजव्याकरण has not been won by me. So I should do something like it by which my fame will also be like that of भोज।”
अव्ययम् – एकदा – एकदा सः वनं गतवान्।
अपि – रामेण सह श्यामः अपि तत्र गच्छति।
विशेष्य – विशेषणम् – कीर्ति – यादृशी
Glossary: विचारपथम् – विचारस्य पन्थाः, विचारपथः, तम् – षष्ठी तत्पुरुष समास; on the way of thought/ thinking. Note the nominative singular of the noun, पथिन् – (M) is, पन्थाः , in the compound word it becomes, पथ like देव, विचारपथम् आरूढ़ः – started thinking, धनस्य स्वामित्वम् – ownership of wealth, प्राप्तवान् – got (I) have obtained), प्र + आप् (5P), तवत् प्रत्ययान्त कर्तरि भूतकृदन्त – past active participle, masculine nominative singular. निवेदितवान् – (he) informed, conveyed;
नि + विद् (10U) तवत् प्रत्ययान्त भूतकृदन्त, past active participle, masculine nominative singular, अयि आचार्यवर्यः – O you respectable preceptor, आचार्येषु वर्यः – सप्तमी तत्पुरुष समास; वर्यः – best most excellent, भोजनव्याकरणसदृशम् – भोजस्य व्याकरणम् भोजव्याकरणम् – षष्ठी तत्पुरुष समास; भोजव्याकरणेन सदृशम् – तृतीया तत्पुरुष समास – like the grammar of king भोज, विरचयन्तु – (please) compose; वि + रच् (100)., more polite request, भवताम् – your; भवेत् (pronoun) masculine genitive plural, tlfdf: – fame.
3. संस्कृतम्:
एवं विचार्य सः जैनमुनिमाचार्य हेमचन्द्र प्राप्तवान, निवेदितवान् च, “अयि आचार्यवर्याः। भवन्तो भोजव्याकरणसदृशं एकं व्याकरणं विरचयन्तु, येन भवतां मम च कीर्तिः अमरा भवेत्” इति। सिद्धराजस्य जयसिंहस्य निवेदनेन प्रेरितः हेमचन्द्राचार्याः एकमपूर्वं व्याकरणग्रन्थं रचितवन्तः। सः सिद्धहैमव्याकरणम् इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति। अस्मिन् अष्टौ अध्यायाः सन्ति। तेषु प्रारम्भिकेषु षट्सु अध्यायेषु संस्कृतभाषायाः अन्तिमयोः द्वयोः अध्याययोः प्राकृतभाषाणाञ्च व्याकरणमप्यस्ति।
Translation:
This thinking, he came to the Jain sage, आचार्य हेमचन्द्र and said, “0 respectable, most excellent preceptor, may your honour compose one (work of) grammar like भोजव्याकरणम् by which the fame of yours as well as mine will be immortal.” Prompted by the request of सिद्धराज जयसिंह, हेमचन्द्राचार्य composed a unique work of grammar. The treatise is famous by the name सिद्धहौमा व्याकरण In this there are eight chapters. Among them in the first six chapters there is the grammar of Sanskrit language and in the last two chapters there is the grammar of Prakrit languages also.
अव्ययम् – एवं – एवं विचारं कर्तुम् स तेन सह गतः।
विशेष्य – विशेषणम् – अध्यायः – प्रारम्भिकः
Glossary:
प्रेरिताः – inspired, prompted, urged; प्र + ईर् (10U) past passive participle, कर्मणि भूतकृदन्त, masculine nominative plural, एकमपूर्वम् – एकम् + अपूर्वम् – one unique; both these words are adjectives of the noun, व्याकरणग्रन्थम् रचितवन्तः – composed; रच् (10U) past active participle, तवत् प्रत्ययान्त कर्तरि भूतकृदन्त, masculinenominative plural; verb of the subject, हेमचन्द्राचार्याः नाम्ना – by the name नाम्ना – (Neuter noun ending in 7) instrumental singular, अष्टौ अध्यायाः – eight chapters, प्रारम्भिकेषु – in the initial or first (6 chapters), अन्तिर्मयोः – in the last two (chapters), प्राकृतभाषाणाम् – of प्राकृत languages, there were languages other than Sanskrit such as शौरसेनी, मागधी, अर्धमागधी, पाली, महाराष्ट्री, अपभ्रंश etc., that were called प्राकृत, In Sanskrit plays women, servants usually speak in प्राकृत, व्याकरणमप्यस्ति – व्याकरणम् + अपि + अस्ति, – there is even the grammar.
4. संस्कृतम्:
हेमचन्द्राचार्यैः लक्षश्लोकपरिमितं साहित्यं विरचितमस्ति। अस्मिन् साहित्ये ‘अभिधानचिन्तामणिः’ इति नामकः कोषग्रन्थः, ‘चालुक्यवंशोत्कीर्तनम्’ इति नामकं संस्कृत-प्राकृतभाषानिबद्ध द्वयाश्रयं महाकाव्यम्, ‘काव्यानुशासनम्’ इति नामकः अलंकारशास्त्रीयः ग्रन्थः, ‘छन्दोऽनुशासन’, ञ्चेत्यादीनां बहूनां ग्रन्थानां समावेशो भवति। गुर्जरप्रदेशे लब्धजनिरयं हेमचन्द्राचार्यः न केवलं गुर्जरप्रान्तेऽपि तु समग्रेऽपि संस्कृतसाहित्याकाशे सूर्यवत् प्रकाशते।
Translation:
Literature consisting of one lac श्लोक (verses of two or four lines) has been composed by आचार्य हेमचन्द्र। In this literature a dictionary named अभिधानचिन्तामणिः, an epic poem composed in Sanskrit and Prakrit having twofold aspect (grammatical examples on one hand and developing the plot of story on the other hand) called ‘चालुक्यवंशोत्कीर्तनम्’, a book on poetics named काव्यानुशासनम् and छन्दोऽनुशासनम् (a work on prosody) are included. This haser born in the region of Gujarat continues to shine very brightly like the sun not only in Gujarat but also in the sky (in the form) of the whole Sanskrit literature.
अव्ययम् – अपि – सः गुर्जरप्रान्तेऽपि गतः।
विशेष्य – विशेषणम् – श्लोकः – लक्षः
Glossary:
लक्षश्लोकपरिमितम् – of one lac, श्लोकs अस्मिन् साहित्ये – in this literature, अभिधानचिन्तामणि नामकः (कोषग्रन्थः) – the dictionary named, अभिधानचिन्तामणि चालुक्यवंशोत्कीर्तनम् नामकम् द्वयाश्रयम् महाकाव्यम् – the epic poem of the twofold nature (in every single verse on one side there are illustrations of grammar rules and on the other side the development of the story or plot) named चालुक्यवंशोत्कीर्तनम्, काव्यानुशासनम् – a work by this name अलंकारशास्त्रीयः ग्रन्थः – a work about .अलंकारशास्त्र (science of Rhetoric),
छन्दोऽनुशासनम् – a work by this name, इत्यादीनाम् बहूनाम् ग्रन्थानाम् – of these and many other works. गुर्जरप्रदेशे – In Gujarat, लब्धजनिः – लब्धा जनिः येन सः – बहुव्रीहि समास – who was born (lit. got birth) in. Note: जनि is Feminine noun, न केवलम् – अपि … तु – not only … but also, समग्रेऽपि – समग्रे + अपि in the whole, संस्कृतसाहित्याकाशे – संस्कृत साहित्यम् एव आकाशम्, तस्मिन् – कर्मधारय समास; in the sky of Sanskrit literature, सूर्यवत् – सेर्यः इव – like the sun, प्रकाशते – shines brightly (प्र)।