Gujarat Board GSEB Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 11 यस्य जननं तस्य मरणम् Textbook Exercise Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Textbook Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 11 यस्य जननं तस्य मरणम्
GSEB Class 10 Sanskrit यस्य जननं तस्य मरणम् Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. वित्तदासः धनिकोऽपि कीदृशः आसीत्?
(क) सन्तुष्टः
(ख) उदारः
(ग) लुब्धः
(घ) असन्तुष्टः
उत्तरम्:
(ग) लुब्धः
2. कूटनाथस्य गृहे के अतिथयः भविष्यन्ति?
(क) कुटुम्बिजनाः
(ख) प्रातिवेशिकाः
(ग) साधवः
(घ) ग्रामजनाः
उत्तरम्:
(क) कुटुम्बिजनाः
3. वित्तदासः कूटनाथाय केन भावेन पात्राणि प्रायच्छत्?
(क) मात्रधर्मभावेन
(ख) दयाभावेन
(ग) मित्रधर्मभावेन
(घ) प्रातिवेशिकधर्मभावेन
उत्तरम्:
(घ) प्रातिवेशिकधर्मभावेन
4. कूटनाथः कदा पात्राणि प्रत्यर्पयितं वित्तदासस्य गृहम् अगच्छत्?
(क) भोजनावसाने
(ख) पात्रोपयोगावसाने
(ग) कार्यावसाने
(घ) आगामिनि दिवसे
उत्तरम्:
(ख) पात्रोपयोगावसाने
5. किं सम्प्राप्य वित्तदासः विस्मितः अभवत्?
(क) पुरातनानि पात्राणि
(ख) अर्वाचीनानि पात्राणि
(ग) नूतनानि पात्राणि
(घ) गुरूणि पात्राणि
उत्तरम्:
(ग) नूतनानि पात्राणि
6. ‘भवत: सर्वाणि पात्राणि मृतानि।’ इदं वाक्यं कः वदति?
(क) कूटनाथः
(ख) वित्तदासः
(ग) कूटमतिः
(घ) वित्तनाथः
उत्तरम्:
(क) कूटनाथः
2. अधोलिखितानां प्रश्नानां प्रकोष्ठगतशब्दस्य योग्यरूपेण उत्तरं लिखत
Write the real meaning of the following sentences in the blanks from brackets words.
1. अस्ति वित्तदासो नाम प्रभूतलोभः …” वणिग्जनः। (समृद्ध)
उत्तरम्:
अस्ति वित्तदासो नाम प्रभूतलोभः समृद्धः वणिञ्जनः।
2. कानिचित् लघूनि …” पात्राण्यपि तत्र स्थापितानि। (नूतन)
उत्तरम्:
कानिचित् लघूनि नूतनानि पात्राण्यपि तत्र स्थापितानि।
3. “………” कतिपयेषु दिवसेषु कूटनाथः पुनरपि वित्तदासं पात्रेभ्यः प्रार्थयते। (व्यतीत)
उत्तरम्:
व्यतीतेषु कतिपयेषु दिवसेषु कूटनाथः पुनरपि वित्तदासं पात्रेभ्यः प्रार्थयते।
4. तस्मै ……… पात्राणि दत्तवान्। (सर्व, इष्ट)
उत्तरम्:
सः तस्मै सर्वाणि इष्टानि पात्राणि दत्तवान्।
5. कूटनाथः ……… अकथयत्। (सशोक)
उत्तरम्:
कूटनाथः सशोकम् अकथयत्।
3. एकवाक्येन संस्कृतभाषायाम् उत्तरं लिखत
Answer in one Sanskrit sentence:
1. कूटनाथः किमर्थं पात्राणि अयाचत?
उत्तरम्:
अतिथभूतानाम् कुटुम्बिजनानाम् भोजनादिकार्यक्रमाय कूटनाथः पात्राणि अयाचत।
2. किं सम्प्राप्य वित्तदासः प्रसन्नः सञ्जातः?
उत्तरम्:
अपव्यरूपेण नूतनानि पात्राणि सम्प्राप्य वित्तदासः प्रसन्नः सञ्जातः।
3. कूटनाथगृहं गत्वा वित्तदासः किम् अयाचत?
उत्तरम्:
कूटनाथगृहं गत्वा वित्तदासः स्वकीयानि पात्राणि अयाचत।
4. निर्जीवानां पात्राणां किं न सम्भवति?
उत्तरम्:
निर्जीवानां पात्राणं मरणं न सम्भवति।
5. जगति किं सर्वथा ध्रुवं नश्यति?
उत्तरम्:
जगति यत्समुत्पन्नं तत् सर्वथा ध्रुवं नश्यति।
4. अधोलिखितानां पदानां कृदन्तप्रकारं लिखत
Name the type of following कृदन्तः।
1. लुब्धः – लुभ धातो: त – प्रत्ययान्त कर्तरि भूतकृदन्तम् पु. प्रथमा एकवचन।
2. प्रत्यर्पयितुम् – प्रति + ऋ (1प) प्रेरक हेत्वर्धक धातुसाधितं कृदन्तम्।
3. दत्तानि – दा (1प, 3उ) कर्मणि भूतकृदन्तम्, नपु. प्रथम द्वितीया बहुवचन।
4. वञ्चनीयः – वञ्च् (10प.) प्रेरक विध्यर्थ कर्मणि कृदन्तम्, पु. प्रथमा एकवचन।
5. सम्प्राप्य – सम् + प्र + आप् (प) सम्बन्धक भूतकृदन्तम् अथवा ल्यबन्तम् अव्ययम्।
6. आपन्न: – आ + पद (4आ) कर्तरि भूतकृदन्तम्, पु. प्रथमा एकवचन।
5. सन्धिं प्रयोजयत
Make sandhis:
1. वित्तदासः नाम = वित्तदासः + नाम = वित्तदासो नाम
2. क:चित् = कः + चित् = कश्चित्
3. धनिकः अपि = धनिकः + अपि = धनिकोऽपि
4. श्व अतिथयः = श्वः + अतिथयः = श्वोऽतिथयः
5. वित्तदासः तस्मै = वित्तदासः + तस्मै – वित्तदासस्तस्मै
6. रेखाकितानां पदानां स्थाने प्रकोष्ठात् उचितं पदं चित्वा प्रश्नवाक्यं रचयत –
Choose the correct word from the brackets to replace the underlined word and make interrogative sentences:
(कदा, कुत्र, कैः, कस्य, केषाम्, कः)
1. पात्रैः सह अन्यानि पात्राणि स्थापितानि।
उत्तरम्:
कैः सह अन्यानि पात्राणि स्थापितानि?
2. पात्राणि रात्रौ प्रसूतानि।
उत्तरम्:
पात्राणि कदा प्रसूतानि?
3. कूटनाथः पात्रेभ्यः प्रार्थयत।
उत्तरम्:
कः पात्रेभ्यः प्रार्थयत?
4. पात्राणि भवतः गृहे विलसन्ति।
उत्तरम्:
पात्राणि कस्य गृहे विलसन्ति?
5. पात्राणां जन्म भवति।
उत्तरम्:
केषाम् जन्म भवति?
7. सूचनानुसारं शब्दरूपं लिखत
Write the form of words according to information.
शब्दः मूलशब्दः लिङ्गम् विभक्तिः वचनम् उदा. नूतनानि नूतन नपुं. प्रथमा/ बहुव. (विशेषज्ञ)
द्वितीया
1. पात्राणाम् पात्र नपु. षष्ठी बहु.
2. उपायेन उपाय पु. तृतीया एकव.
3. रात्रौ रात्रि स्त्री सप्तमी एकव.
4. दिवसेषु दिवस पु. सप्तमी बहुव.
5. मया अस्मद सर्वलिङ्गेष ततीया एकव. सर्वनाम समानम्
8. क्रियापदं वर्तमानकाले परिवर्त्य वाक्यं पुनः लिखत
Rewrite sentences by changing root verbs in present tense.
1. कूटनाथः वित्तदासम् अकथयत्।
उत्तरम्:
कूटनाथ: वित्तदासं कथयति। or कूटनाथः वित्तदासाय कथयति।
2. कुटुम्बिजनाः अतिथयः भविष्यन्ति।
उत्तरम्:
कुटुम्बिजनाः अतिथयः भवन्ति।
3. वित्तदासः कूटनाथाय पात्राणि प्रायच्छत्। ‘
उत्तरम्:
वित्तदासः कूटनाथाय पात्राणि प्रयच्छति।
9. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि आङ्ग्लभाषायां लिखत
Answer the following questions in English:
Question 1.
What was the planning of quatre to deceive वित्तदास?
Answer:
haltet borrowed some utensils from वित्तदास and returned them with additional number of small sized ones. The new utensils were the young ones born to facili’s original ones according to the strange explanation given by कूटनाथ Next time कूटनाथ borrowed more utensils from farigth but did not return them at all saying that farets utensils had died when facere objected chartet coolly explained, “If utensils can be born, surely they can also die.” Thus cat deceived his neighbour faire by taking the advantage of his greedy nature.
Question 2.
Why did वित्तदास give कूटनाथ utensils second time?
Answer:
faure was rich and greedy. First time when he gave utensils to he he was prompted by a sense of duty as a neighbour. When कूटनाथ returned the utensils with new, small sized similar utensils in addition to the ones borrowed, वित्तदास readily believed in the story of their birth. When कूटनाथ made a similar request second time. वित्तदास gave him all the utensils he asked. This time his greed proved to be a stronger impulse than a sense of duty. Indulging in wishful thinking that he would once again receive additional utensils in return, fatigre gave कूटनाथ the utensils.
GSEB Class 10 Sanskrit यस्य जननं तस्य मरणम् Additional Important Questions and Answers
1. सन्धिविच्छेदं कुरुत –
1. ‘धनिकोऽपि’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) धनिकः + अपि
(ख) धनिक + अपि
(ग) धनिको + अपि
(घ) धनिके + अपि
उत्तरम्:
(क) धनिकः + अपि
2. ‘परश्वस्तानि’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) परश्व + तानि
(ख) परश्वः + तानि
(ग) परः + तानि
(घ) परश्वो + तानि
उत्तरम्:
(ख) परश्वः + तानि
3. ‘पात्राणामपव्यानि’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) पात्राणांम्+ मपत्यानि
(ख) पात्राणाम् + पत्यानि
(ग) पात्राणाम् + अपत्यानि
(घ) पात्राणं + अपत्यानि
उत्तरम्:
(ग) पात्राणाम् + अपत्यानि
2. अधोदत्तानां प्रश्नानाम् उत्तराणि चिनुत
Choose the answer from given questions:
1. अकथयत् – क्रियापदस्य कालं किम् अस्ति?
(क) वर्तमानकाल
(ख) विध्यर्थ
(ग) एकवचनं
(घ) ह्यस्तनभूतकाल
उत्तरम्:
(घ) ह्यस्तनभूतकाल
2. विलसन्ति – क्रियापदं किं रूपम् अस्ति?
(क) वर्तमानकाल एकवचनस्य
(ख) विध्यर्थं द्विवचनस्य
(ग) वर्तमानकाल बहुवचनम्
(घ) आज्ञार्थ बहुवचस्य
उत्तरम्:
(ग) वर्तमानकाल बहुवचनम्
3. तस्मै सर्वाणि इष्टानि पात्राणि दत्तवान। रेखाङ्कितस्य कृदन्तस्य प्रकारः कः?
(क) हेत्वर्थ कृदन्त
(ख) सम्बन्धक भूतकृदन्त
(ग) कर्तरि भूतकृदन्त
(घ) विध्यर्थ कृदन्त
उत्तरम्:
(ग) कर्तरि भूतकृदन्त
4. यच्छतु। अस्य वर्तमानकाले परिवर्तितं धातुरूपं किम् अस्ति ?
(क) यच्छतः
(ख) यच्छति
(ग) यच्छन्ति
(घ) प्रायच्छत्
उत्तरम्:
(ख) यच्छति
5. केनापि उपायेन मया असौ वञ्चनीयः। रेखाङ्कितस्य कृदन्तस्य प्रकारः कः?
(क) विध्यर्थ कृदन्त
(ख) सम्बन्धक भूतकृदन्त
(ग) कर्मणि भूतकृदन्त
(घ) हेत्वर्थ कृदन्त।
उत्तरम्:
(क) विध्यर्थ कृदन्त
6. ‘कूटनाथगृहं गत्वा स्वकीयानि पात्राणि याचते स्म।’ अस्य भूतकाले परिवर्तितः प्रयोगः किम् अस्ति?
(क) अयाचन्त
(ख) अयाचत
(ग) अयाचेते स्म
(घ) अयचेथाः
उत्तरम्:
(ख) अयाचत
7. ………. अतिथयः। वचनानुसारं शब्दरूपाभ्यां रिक्तस्थानं पूरयत।
(क) अतिथिः, अतिथी
(ख) अतिथिम्, अतिथी
(ग) अतिथये, अतिभ्यिाम्
(घ) अतिथेः, अतिथयोः
उत्तरम्:
(क) अतिथिः, अतिथी
8. पुरुषवचनव्यवस्थाविषयक: प्रश्नः कः वर्तते?
(क) भवतः पात्राणामपत्यानि अस्ति।
(ख) भवान् पात्राणामपत्यानि स्तः।
(ग) भवतेः पात्राणामपत्यानि सन्ति।
(घ) भवती पात्राणामपत्यानि अस्मि।
उत्तरम्:
(ग) भवतेः पात्राणामपत्यानि सन्ति।
9. पुरुषवचनव्यवस्थाविषयकः प्रश्नः कः वर्तते?
(क) कूटनाथौ सशोकम् अकथयतम्।
(ख) कूटनाथः सशोकम् अकथयत्।
(ग) कूटनाथाः सशोकम् अकथयन्।
(घ) कूटनाथः सशोकं अकथयत।
उत्तरम्:
(ख) कूटनाथः सशोकम् अकथयत्।
10. मह्यम्-पदस्य विभक्तिः वचनं च किम् अस्ति?
(क) प्रथमा-एकवचनम्
(ख) द्वितीया-बहुवचनम्
(ग) चतुर्थी-एकवचनम्
(घ) चतुर्थी-बहुवचनम्
उत्तरम्:
(ग) चतुर्थी-एकवचनम्
यस्य जननं तस्य मरणम् Introduction
India has a very long tradition of stories with a moral. The tales of Lord Buddha’s earlier births called जातककथा were collected for didactic purposes. These stories were extremely popular. Sanskrit literature abounds with such stories. The peculiar feature of such stories in Sanskrit is the significant names given to the characters.
In the present story, for example, the two-character have names that indicate their nature. वित्तदास is really the slave of money and कूटनाथ is a master of deceit. Greed, according to a popular saying लोभमिलनि पापानि is at the root of many sins. This story explains that greed makes man gullible. Greed is the desire for what is legitimately not ours. Mahatma Gandhi said, “There is enough in the world for man’s need but not for his greed.”
यस्य जननं तस्य मरणम् Summary Of The Chapter
There was a certain rich merchant named वित्तदास who was very greedy. He had a neighbor who was a merchant by the name कूटनाथ।
Once कूटनाथ thought, “This वित्तदास is greedy in spite of being rich. So he should be deceived by me by any means.” Thus thinking कूटनाथ once having gone to वित्तदास’s house said, “O rich merchant, tomorrow many of our relatives will be our guests. Please give me some utensils for preparing (cooking) food, etc. for them. I shall return them day after tomorrow.
वित्तदास handed over the utensils to कूटनाथ with a sensibility of his duty as a neighbor. After the purpose (lit-use) of the utensils was served, कूटनाथ went to वित्तदास’s house to return the utensils. कूटनाथ please some new small size utensils also with those utensils. वित्तदास who was surprised by the sight of the new utensils asked कूटनाथ, “O friend, these utensils are not mine’. कूटनाथ said, “Friend, the utensils that were given to me by you gave birth (to these) in my house at night. These new utensils are the young ones of your utensils.”
Having got the new Utensils as the young ones, वित्तदास was pleased. When some days passed कूटनाथ again requested वित्तदास for the utensils वित्तदास prompted by the wrong thinking that there would be gain of even more utensils then the utensils given, gave him all the utensils that he (कूटनाथ) desired. Even after a month passed, when कूटनाथ did not return the utensils वित्तदास who was worried went to cater’s house and asked for his own utensils. कूटनाथ said with (feigning) dejection. “All your utensils died’.
Being overcome with anger, fangry said, “How will it happen like this? O cheat, you are telling a lie. How is the death of inanimate utensils possible?” कूटनाथ plucking up courage, said in a quiet manner, “Great men, if the birth of the utensils can take place, even their death is likely (to happen). The utensils that had been given by you died in my house. What can I do in that matter?” See. “The birth of utensils takes place. How can there be a doubt about (their) death? In this world whatever is produced (born) surely gets destroyed.”
यस्य जननं तस्य मरणम् Glossary And Translation
1. संस्कृतम्:
अस्ति वित्तदासो नाम प्रभूतलोभः समृद्धः कश्चित् वणिग्जनः। तस्य कूटनाथाभिधः वैश्यः प्रातिवेशिकः आसीत्। एकदा कूटनाथेन चिन्तितं यदयं वित्तदासः धनिकोऽपि लुब्धो वर्तते। अतः केनापि उपायेन मया असौ वञ्चनीयः। एवं विचार सः कूटनाथः एकदा वित्तदासस्य गृहमुपगम्य अकथयत्, “भोः श्रेष्ठिन्, अस्माकं बहवः कुटुम्बिजनाः श्वः अतिथयः भविष्यन्ति। तेषामर्थे भोजनादिनिर्माणाय कानिचित् पात्राणि कृपया मह्यं यच्छतु। परश्वः तानि प्रत्यर्पयिष्यामि।”
Translation:
There was a certain rich merchant named fauch who was very greedy. He had a neighbour who was a merchant by the name कूटनाथ।
Once कूटनाथ thought, “This वित्तदास is greedy in spite of being rich. So he should be deceived by me by any means.” Thus, thinking at कूटनाथ once having gone to वित्तदास’s house said, “O rich merchant, tomorrow many of our relatives will be our guests. Please give me some utensils for preparing (cooking) food, etc. for them. I shall return them day after tomorrow.”
Glossary:
वित्तदासः -वित्तस्य दासः – षष्ठी तत्पुरुष समास, the slave of wealth, here this is the name of a character, प्रभूतलाभः – प्रभूतः लोभः यस्य सः – बहुव्रीहि समास, very greedy, adjective of the noun वित्तदासः, वणिग्जनः – वणिक् जनः or वणिक् च असौ जनः च – कर्मधारय समास, कूटनाथाभिधः – कूटनाथः अभिधा यस्य सः – बहुव्रीहि समास – whose name (अभिधा) was कूटनाथ, प्रातिवेशिकः – प्रतिवेशकः, प्रातिवेश्मकः – neighbour. चिन्तितम् – thought, चिन्त् (10U) past passive participle, कर्मणि भूतकृदन्त, neuter nominativeaccusative singular, कूटनाथेन चिन्तितम् – passive voice, कूटनाथः अचिन्तयत्/चिन्तितवान् – active voice,
लुब्धः – greedy, केनापि उपायेन – केन + अपि उपायेन, वञ्चनीयः – should be fooled/deceived; adjective of, असौ; मया असौ वञ्चनीयः – passive voice, अहम् अमुम् वञ्चयेयम् – active voice, विचार्य – having thought, कूटनाथः — कूटस्य नाथः – षष्ठी तत्पुरुष समास, the master of deception or track गृहम् उपगम्य – going to (वित्तदास’s) house, श्वः – tomorrow; this is an ideclinable, परश्वः – theday after tomorrow, भोजनादिनिर्माणाय – भोजनम् आदौ येषां तानि भोजनादीनि – बहुव्रीहि समास, भोजनादीनां निर्माणम् तस्मै – षष्ठी तत्पुरुष समास, for preparing food/meal, etc, प्रत्यर्पयिष्यामि – I shall return.
अव्ययम् – श्वः – रमेशः श्वः आगमिष्यति।
परश्वः – सः परश्व: गमिष्यति।
प्रति – सीता राम प्रति पश्यति।
विशेष्य – विशेषणम् – लोभः प्रभूतः
2. संस्कृतम्:
प्रतिवेशिकधर्मभावेन वित्तदासः कूटनाथाय पात्राणि प्रायच्छत्। पात्रोपयोगावसाने कूटनाथः पात्राणि प्रत्यर्पयितुं वित्तदासस्य गृहमगच्छत्। तैः पात्रैः सह कूटनाथः अन्यानि कानिचित् लघूनि नूतनानि पात्राणि अपि तत्र स्थापितवान्। लघूनां नूतनानां पात्राणं दर्शनेन विस्मितः वित्तदासः कूटनाथमपृच्छत्, “भो वयस्य! एतानि पात्राणि मम न सन्ति।” कूटनाथः अकथयत् “मित्र! यानि पात्राणि भवता। दत्तानि तानि मम गृहे रात्रौ प्रसूतानि। एतानि लघूनि नूतनानि पात्राणि भवतः पात्राणामपत्यानि सन्ति।” अपत्यरूपेण नूतनानि पात्राणि सम्प्राप्य वित्तदासः प्रसन्नः जातः।
Translation:
वित्तदासः handed over the utensils to कूटनाथा with a sensibility of his duty as a neighbour. After the purpose (lit use) of the utensils was served, peale went to fangre’s house to return the utensils. वित्तदास place some new small-size utensils also with those utensils. facere
who was surprised by the sight of the new utensils asked कूटनाथ, “O friend, these utensils are not mine.” कूटनाथ said, “Friend, the utensils that were given to me by yougave birth (to these) in my house at night. These new utensils are the young ones of your utensils.” Having got the new utensils as the young ones वित्तदास was pleased.
Glossary:
प्रातिवेशिकधर्मभावेन – प्रातिवेशिकस्य धर्मः प्रातिवेशिक धर्मः – षष्ठी तत्पुरुष समास प्रातिवेशिकधर्मस्य भावः, तेन-षष्ठी तत्पुरुष समास; dut to feeling (भावेन) that it is the duty (धर्म) of a neighbour. पात्रोपयोगावसाने – पात्राणाम् उपयोगः – षष्ठी तत्पुरुष समास पात्रोपयोगस्य अवसानम्, तस्मिन्-षष्ठी तत्पुरुष समास, when the use of utensils was over, प्रत्यर्पयितुम – in order to return, प्रति + ऋ (1P) causal infinitive, प्रेरक हेत्वर्धक धातुसाधित तुमन्त अव्यय स्थापितवान् – placed, स्था-तिष्ठ – (1P) causal past active participle, masculine nominative singular, प्रेरक कर्तरि भूतकृदन्त विस्मितः – surprised; adjective of the noun, वित्तदास भो वयस्य – O friend, प्रसूतानि – gave birth to.
अपत्यरूपेण – अपत्यम् रूपं यस्य सः तेन – बहुव्रीहि समास – in the form of children.
विशेष्य – विशेषणम्
वसनानि – प्रसूतानि
3. संस्कृतम्:
व्यतीतेषु कतिपयेषु दिवसेषु कूटनाथः पुनरपि वित्तदासं पात्रार्थं प्रार्थयत। प्रदत्तेभ्यः पात्रेभ्यः अपि अधिकानां पात्राणां लाभो भविष्यति इति दुर्मत्या प्रेरितो वित्तदासः तस्मै सर्वाणि इष्टानि पात्राणि दत्तवान्। व्यतीतेऽपि एकमासे यदा कूटनाथः पात्राणि न प्रत्यर्पितवान् तदा चिन्तामापन्नः वित्तदासः कूटनाथगृहं गत्वा स्वकीयानि पात्राणि अयाचत। कूटनाथः सशोकम् अकथयत्, “भवतः सर्वाणि पात्राणि मृतानि।”
Translation:
When some days passed कूटनाथ again requested वित्तदासः for the utensils वित्तदासः prompted by the wrong thinking that there would be gain of even more utensils than the utensils given, gave him all the utensils that he (कूटनाथ) desired. Even after a month passes, when कूटनाथ did not return the utensils वित्तदासः who was worried went to citer’s house and asked for his own utensils. कूटनाथ said with (feigning) dejection. “All your utensils died.”
Glossary:
व्यतीतेषु कतिपयेषु (दिवसेषु) – after some days passed; This is the absolute locative or सति सप्तमी construction and can be replaced by, यदा कतिपयाः दिवसा: व्यतीताः तदाः दुर्मत्या – दुष्टा मतिः, तया-प्रादि तत्पुरुष समास; with a bad thought, प्रेरितः – prompted; inspired; adjective of the noun, वित्तदासः, तस्मै (कूटनाथाय), to him. Note that recipient is always in the dative case; e.g., गुरु शिष्याय ज्ञानं यच्छति। मेघः जनेभ्यः जलं ददाति। राजा कवये धनम् अयच्छत्। इष्टानि – (all) the desired (utensils), इष्टानि – इष् – इच्छ् – (6P) past passive participle, कर्मणि भूतकृदन्त, neuter nominative, accusative plural; adjective of the neuter noun पात्राणि।
व्यतीतेऽपि एकमासे – यद्यपि एकमासः व्यतीतः तथापि, even though one month passed, न प्रत्यर्पितवान् – did not give (the utensils) back, प्रत्यर्पितवान् – प्रति + ऋ (1P) causal past active participle, प्रेरक कर्तरि भूतकृदन्त, masculine nominative singular; सः पात्राणि न प्रत्यर्पितवान् active voice, तेन पात्राणि न प्रत्यर्पितानि – passive voice, चिन्तामापन्नः – चिन्ताम् + आपन्नः, चिन्तितः – worried; adjective of the noun, वित्तदासः सशोकम् – with dejection, शोकेन सह यथा स्यात् तथा अव्ययीभाव समास कूटनाथ – pretended to be dejected, मृतानि – अम्रियन्त – died; verb of the subject, पात्राणि; मृ (6A) past active participle, कर्तरि भूतकृदन्त – neuter nominative, accusative plural
अव्ययम् – दुर् – जनैः सह दुर्व्यवहारं न कर्तव्यम्।
अपि – अत्र त्वमपि आगच्छ।
विशेष्य – विशेषणम्- दिवसेषु – कतिपयेषु
4. संस्कृतम्:
वित्तदासः कोपाविष्टः सन् अकथयत् “एवं कथं भवेत्। भो वञ्चक! त्वं मिथ्या वदसि। निर्जीवानां पात्राणं मरणं कथं सम्भवति?”
कूटनाथः धैर्यमवलम्ब्य शान्तवचसा अवदत्, “महोदय! यदि पात्रणां जन्म भवति, तर्हि तेषां मरणमपि भवति। पूर्व जातानि पात्राणि भवतः गृहे विलसन्ति। यानि पात्राणि भवद्भिः दत्तानि तानि मम गृहे मृतानि। तत्र अहं किं कर्तुं समर्थः। पश्य,
जन्म भवति पात्राणां मरणे संशयः कथम्।
जगति यत्समुत्पन्नं नश्यति सर्वथा ध्रुवम्॥”
Translation:
Being overcome with anger, वित्तदास said, “How will it happen like this? 0 cheat, you are telling a lie. How is the death of inanimate utensils possible?” कूटनाथ plucking up courage, said in a quiet manner, “Great man, if the birth of the utensils can take place, even their death is likely to happen). The utensils born earlier are shining in your house.
The utensils that had been given by you died in my house. What can I do in that matter?” See, “The birth of utensils takes place. How can there be a doubt about (their) death? In this world whatever is produced (born) surely gets destroyed.”
Glossary:
कोपाविष्टः – कोपेन आविष्टः – तृतीया तत्पुरुष समास – being enraged, सन् – being, अस् (2P) present active participle, कर्तरि वर्तमान कृदन्त, masculine nominative singular, कथम् भवेत् – how will (this) happen? मिथ्या – false, निर्जीवानाम् पात्राणम् – of the inanimate or lifeless utensils, कथम् सम्भवति? – how is (it) possible?
धैर्यमवलम्ब्य – धैर्यम् + अवलम्ब्य – patiently (literally having assumed patience) plucking up courage, शान्तवचसा – शान्तम् वचः, तेन् – कर्मधारय समास; in a peaceful voice, विलसन्ति – राजन्ते, शोभन्ते, – look beautiful; verb of the subject पात्राणि। यत्समुत्पन्नम् – यत् + समुत्पन्नम् – whatever is born, ध्रुवम् – surely, modifies the verb नश्यति। अव्ययम् – ध्रुवम् – सः अस्मिन् वाक्ये ध्रुवमास्ति। विशेष्य-विशेषणम् – पात्रम् – निर्जिवम्।