GSEB Class 10 Science Important Questions Chapter 1 રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ અને સમીકરણો

Gujarat Board GSEB Class 10 Science Important Questions Chapter 1 રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ અને સમીકરણો Important Questions and Answers.

GSEB Class 10 Science Important Questions Chapter 1 રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ અને સમીકરણો

વિશેષ પ્રશ્નોત્તર

પ્રશ્ન 1.
નીચેના પ્રશ્નોના ઉત્તર આપો:
(1) નીચે આપેલી પ્રક્રિયાના પ્રકારનું નામ જણાવો:
(i) શાકભાજીનું ખાતર(કૉમ્પોસ્ટ)માં પરિવર્તન
(ii) કુદરતી વાયુનું દહન
(iii) કળીચૂનામાં પાણી ઉમેરતાં તેનું ફેરવાયું
ઉત્તર:

1. શાકભાજીનું ખાતર(કૉમ્પોસ્ટ)માં પરિવર્તન એ ઉષ્માક્ષેપક અને વિઘટન પ્રક્રિયા છે.
2. કુદરતી વાયુનું દહન એ ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા છે.
3. કળીચૂનામાં પાણી ઉમેરતાં ચૂનાનું નીતર્યું પાણી બનવું એ હું સંયોગીકરણ અને ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા છે.

(2) નીચે આપેલ પ્રક્રિયામાં ઑક્સિડેશનકર્તા અને રિડક્શનકર્તા પદાર્થ ઓળખો.
(i) H₂(g) + Cl₂(g) → 2HCl(g)
(ii) 2Al(s) + Cr₂O₃(s) → Al₂O₃(s) +2Cr(s)
ઉત્તર:

(3) નીચે આપેલ બંને રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં બે અલગ પ્રકારના – તીર (↓ અને ↑) નીપજની બાજુમાં દર્શાવેલ છે. આ બંને તીર શેનો – નિર્દેશ કરે છે?
AgNO₃(aq) + NaCl(aq) → AgCl ↓+ NaNO₃
FeS(s) + H₂SO₄(aq) → FeSO₄ + H₂S↑
ઉત્તર:
↓સૂચવે છે કે અદ્રાવ્ય પદાર્થ (અવક્ષેપ) ઉદ્ભવે છે, જ્યારે ↑ સૂચવે છે કે વાયુ ઉદ્ભવે છે.

(4) તફાવત આપો :
1. ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા અને ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા
ઉત્તર:

2. ઑક્સિડેશન અને રિડક્શન
ઉત્તર:

(5) કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ અને પાણી સમાન પ્રમાણમાં પ્રક્રિયા ? કરે તો શું થાય? પ્રક્રિયા સમીકરણ લખો.
ઉત્તર:
કાર્બન ડાયૉક્સાઇડના છ અણુઓ અને પાણીના છે અણુઓ વચ્ચે પ્રક્રિયા થાય ત્યારે લૂકોઝ બને છે અને ઑક્સિજન વાયુ મુક્ત થાય છે.
6CO₂(aq) + 6H₂O(l) → C₆H₁₂O₆(aq) (લુકોઝ) + 6O₂(g)

(6) કૉપર ઑક્સાઇડના કાળા સ્તર – સ્તરને રાસાયણિક પદ્ધતિથી કેવી રીતે દૂર કરી શકાય?
ઉત્તર:
કૉપર ઑક્સાઈડના કાળા સ્તરને રાસાયણિક પદ્ધતિથી દૂર કરવા માટે ગરમ કરેલા કૉપર ઑક્સાઇડના સ્તર પરથી હાઇડ્રોજન વાયુ પસાર કરવામાં આવે છે. પરિણામે કાળું સ્તર કથ્થાઈ રંગમાં પરિવર્તિત થાય છે. ઑક્સિજન હાઇડ્રોજન દ્વારા દૂર થાય છે.
CuO + H₂ → Cu + H₂O

(7) જ્યારે પાણીમાં કળીચૂનો ઉમેરવામાં આવે ત્યારે તીવ્ર અવાજ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રક્રિયાનું સમીકરણ લખો તથા પ્રક્રિયાનો પ્રકાર જણાવો.
ઉત્તર:
CaO + H₂O → Ca(OH)₂ + ઉષ્મા
આ પ્રક્રિયા ઉષ્માક્ષેપક અને સંયોગીકરણ પ્રકારની છે.

(8) Naso, + BaCl → ________+ ______ પ્રક્રિયામાં પ્રાપ્ત થતી નીપજો જણાવી, તેનું નામ લખો.
ઉત્તર:

(9) પ્રક્રિયકો A અને B વચ્ચે પ્રક્રિયા થઈ ઝિંક ક્લોરાઈડ અને હાઈડ્રોજન વાયુ નીપજરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. A અને B પ્રક્રિયકો ઓળખો. પ્રક્રિયા સમીકરણ લખો.
ઉત્તરઃ
પ્રક્રિયક A એ ઝિંક ધાતુ છે અને પ્રક્રિયક B એ હાઈડ્રોક્લોરિક ઍસિડ છે.
Zn + 2HCl → ZnCl₂ + H₂

(10) નીચેની પ્રક્રિયાઓને આધારે cu, Ag, e ધાતુ માટે સક્રિયતાનો ચડતો ક્રમ લખો :
(i) Fe(s) + CuSO₄(aq) → FeSO₄(aq) + Cu(s)
(ii) cu(s) + FeSO₄(aq) → પ્રક્રિયા થતી નથી
(iii) Cu(s) + 2AgNO₃(aq) → Cu(NO₃)₂(aq) + 2Ag(s)
(iv) 2Ag(s) + Cu(NO₃)₂ → પ્રક્રિયા થતી નથી
ઉત્તરઃ
ઉપરોક્ત સમીકરણ પરથી Cu, Ag, Fe ધાતુ માટે સક્રિયતાનો ચડતો ક્રમ નીચે પ્રમાણે છે:
Ag < Cu < Fe

(11) નીચે આપેલ રાસાયણિક સમીકરણ માટે ખરા-ખોટા વિકલ્પ જણાવો?
3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + H₂(g)
(i) Fe નું ઑક્સિડેશન થાય છે.
(ii) પાણીનું રિડક્શન થાય છે.
(iii) પાણી એ રિડક્શનકર્તા તરીકે વર્તે છે.
(iv) પાણી એ ઑક્સિડેશનકર્તા તરીકે વર્તે છે.
ઉત્તરઃ
અહીં (i), (ii) અને (iv) એ ખરા વિકલ્પો છે, જ્યારે (ii) એ ખોટો વિકલ્પ છે.

(12) પ્રક્રિયા CuO + H₂ → Cu + H₂O માટે ખરાં : ખોટાં વિધાન પસંદ કરો:
(i) CuO એ ઑક્સિડેશનકર્તા છે.
(ii) H₂ નું ઑક્સિડેશન થાય છે.
(iii) વિસ્થાપન પ્રક્રિયા છે.
(iv) cu ની સંયોજકતા બદલાતી નથી.
ઉત્તર:
અહીં વિધાન (i), (ii) અને (iii) ખરાં છે, જ્યારે વિધાન (iv) એ ખોટું છે.

(13) ત્રણ કસનળી લઈને તેની ઉપર ‘X’, ‘Y’ અને 7 નિશાન અંકિત કરો. કસનળી આમાં પાણી લઈ તેમાં આયર્નની ખીલી ડુબાડો. કસનળી જ’માં પાણી અને તેનું મિશ્રણ લઈ તેમાં આયર્નની ખીલી ડુબાડો. કસનળી 7માં શુષ્ક CaCl₂ લઈ તેમાં આયર્નની ખીલી ડુબાડો. કઈ કસનળીમાં રહેલી આયર્નની ખીલી પર કાટ લાગશે? શા માટે?
ઉત્તર:
કસનળી ‘X’માં રહેલી આયર્નની ખીલી પર કાટ લાગશે, કારણ કે કાટ (ક્ષારણ) માટેની આવશ્યક શરતો જેવી કે, ભેજ અને હવા કસનળી ‘X’માં પ્રાપ્ય છે.

(14) ધાતુ ખને હવામાં રાખતાં તે લીલી બને છે, જ્યારે તેને ગરમ કરવામાં આવે છે ત્યારે તે કાળી પડે છે, તો તે ધાતુનું નામ લખો અને બંને કિસ્સામાં ઉદ્ભવતા સંયોજનનું નામ આપો.
ઉત્તર:
M એ કોપર ધાતુ હશે. કોપર કાર્બોનેટ ઉત્પન્ન થવાથી 3 લીલા રંગનું સંયોજન બને છે અને કૉપર ઑક્સાઈડ બનવાથી કાળા રંગનું સંયોજન બને છે.

(15) ઝિંક અને લેડ દ્વારા કૉપરનું તેના સંયોજનમાંથી થતા વિસ્થાપન પ્રક્રિયાનાં સમીકરણો લખો.
ઉત્તર:

(16) ઉષ્મીય વિઘટન અને પ્રકાશ રાસાયણિક વિઘટન પ્રક્રિયાના એક-એક ઉદાહરણ આપો. પ્રક્રિયા સાથે સંકળાયેલ સંતુલિત સમીકરણ લખો.
ઉત્તર:
ઉષ્મીય વિઘટન પ્રક્રિયાઃ

(17) કાટ લાગતો અટકાવવા માટેની પદ્ધતિઓનાં નામ લખો.
ઉત્તરઃ

1. ધાતુનું તેલીકરણ,
2. રંગોનો ઉપયોગ
3. મિશ્રધાતુની બનાવટ અને
4. ઇલેક્ટ્રોપ્લેટિંગ (ગેલ્વેનાઇઝિંગ).

(18) મોટા ભાગની ધાતુના નમૂનાઓને ખુલ્લી હવામાં રાખતાં તે ઝાંખા પડે છે. શા માટે? સમજાવો.
ઉત્તર:
ધાતુના નમૂનાઓને ખુલ્લી હવામાં રાખતાં તે વાતાવરણ (હવા)માં રહેલા વાયુઓ સાથે પ્રક્રિયા કરી ઑક્સાઈડનું પડ બનાવે છે. પરિણામે ધાતુ નિસ્તેજ થાય છે અર્થાત્ ધાતુ તેની ચમક ગુમાવી ઝાંખી પડે છે.

દા. ત., ઍલ્યુમિનિયમ ધાતુ વાતાવરણના ઑક્સિજન સાથે ત્વરિત પ્રક્રિયા કરે છે અને ઍલ્યુમિનિયમ ઑક્સાઈડ(Al₂O₃)નું પડ બનાવે છે. પરિણામે Aી ની સપાટી ઝાંખી પડે છે.

(19) ઉષ્માશોષક અને વિઘટન પ્રક્રિયાનાં સમીકરણ લખો.
ઉત્તર:
CaCO₃(s) CaO(s) + CO₂(g)
ZnCO₃(s) ZnO(s) + CO₂(g)

(20) ખોરાપણું એટલે શું? તૈલી અથવા ચરબીજન્ય પદાર્થોમાં : ખોરાપણું અટકાવવા માટે ઉમેરવામાં આવતા રસાયણનું સામાન્ય નામ : શું છે?
ઉત્તર:
તેલી અથવા ચરબીજન્ય ખોરાક હવામાં ખુલ્લો રાખતાં તે ઑક્સિજન સાથે પ્રક્રિયા કરી ઑક્સિડેશન પામે છે. પરિણામે પદાર્થ ખોરો બનતાં તેનો સ્વાદ અને ગંધ બદલાય છે. આ પ્રક્રિયાને ખોરાપણું કહે છે.
ખોરાપણું અટકાવવા માટે ઉમેરવામાં આવતા રસાયણનું સામાન્ય નામ ઍન્ટિ-ઑક્સિડન્ટ છે. દા. ત.: નાઇટ્રોજન વાયુ

(21) પ્રકાશસંશ્લેષણ એ શાથી ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા કહેવાય? :
ઉત્તર:
પ્રકાશસંશ્લેષણ પ્રક્રિયામાં કાર્બન ડાયૉક્સાઈડ અને પાણીમાંથી લૂકોઝના નિર્માણ માટે ઉષ્માની જરૂર પડે છે. સૂર્યપ્રકાશ સ્વરૂપે રહેલી ઊર્જા હાઈડ્રોજન અને ઑક્સિજનના બંધ તોડવા માટે જરૂરી છે. આથી પ્રકાશસંશ્લેષણ ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા કહેવાય છે.

(22) વિદ્યુતવિભાજન એટલે શું? વિદ્યુતવિભાજનના બે ઉપયોગો જણાવો.
ઉત્તર:
આયોનિક સ્વભાવ ધરાવતા સંયોજન(વિદ્યુતવિભાજ્ય)ના જલીય કે પીગળેલા દ્રાવણમાંથી વિદ્યુતપ્રવાહ પસાર કરતાં સંયોજનમાંના ? આયનો છૂટા પડીને વિદ્યુતધ્રુવો ઉપર નીપજ સ્વરૂપે મળે છે. આ ક્રિયાને વિદ્યુતવિભાજન કહે છે.
ઉપયોગો:

1. ક્ષારના જલીય દ્રાવણમાંથી ધાતુ અને વાયુ મેળવી શકાય છે. દા. ત., NaCl ક્ષારના જલીય દ્રાવણનું વિદ્યુતવિભાજન કરવાથી Na ધાતુ અને Cl₂(g) મળે છે.
2. એક ધાતુ ઉપર બીજી ધાતુનું પડ (આવરણ) ચડાવી શકાય છે. દા. ત., ચાંદીની વીંટી ઉપર સોનાનો ઢોળ ચડાવી શકાય છે. લોખંડ ઉપર Znનું પડ લગાવી શકાય છે.

(23) વિસ્થાપન પ્રક્રિયાની વ્યાખ્યા લખો. તેનું એક ઉદહરણ છે આપો અને સમજાવો કે તે કિવિસ્થાપન પ્રક્રિયાથી કેવી રીતે ભિન્ન છે?
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં વધુ ક્રિયાશીલ તત્ત્વ એ ઓછા ક્રિયાશીલ તત્ત્વને તેના સંયોજનમાંથી દૂર કરે છે. તેને વિસ્થાપન પ્રક્રિયા કહે છે.

ઉદાહરણ: Fe(s) + CuSO₄(aq) → FeSO₄(aq) + Cu(s)
આ પ્રક્રિયા ઢિવિસ્થાપન પ્રક્રિયાથી ભિન્ન છે. ઢિવિસ્થાપન -પ્રક્રિયામાં બે સંયોજન વચ્ચે આયનોની અદલા-બદલી થતી હોય છે.
ઉદાહરણ: Na₂SO₄(aq) + BaCl2aq) → BaSO₄(s) + 2NaCl(aq)
ટૂંકમાં, વિસ્થાપન પ્રક્રિયામાં એક આયનની અદલા-બદલી થાય છે, જ્યારે દ્વિવિસ્થાપન પ્રક્રિયામાં બે આયનની અદલા-બદલી થાય છે.

(24) રાસાયણિક સમીકરણને વધુ માહિતીપ્રદ કેવી રીતે બનાવી શકાય છે?
ઉત્તરઃ
રાસાયણિક સમીકરણને નીચે મુજબ વધુ માહિતીપ્રદ બનાવી શકાય છે:

1. પ્રક્રિયકો અને નીપજોના ભૌતિક સ્વરૂપોને નિર્દેશિત કરવા. દા. ત., વાયુ (g), પ્રવાહી 1), ઘન (s) તથા જલીય (aq).
2. આવશ્યક શરતો જેવી કે તાપમાન, દબાણ, ઉદ્દીપકને પ્રક્રિયા સમીકરણમાંના તીરની ઉપર કે નીચે દર્શાવવા.

(25) નીચે આપેલી પ્રક્રિયાઓ માટે સમતુલિત રાસાયણિક સમીકરણ આપો :
(i) શ્વેત અને શ્યામ ફોટોગ્રાફીમાં ઉપયોગી સમીકરણ
(ii) ગ્યુકોઝના ઑક્સિડેશનનું સમીકરણ
(iii) H₂ અને O₂ માંથી પાણીના ઉદ્ભવનું સમીકરણ
ઉત્તર:
(i) 2AgBr(s) 2Ag(s) + Br₂(g)
(ii) C₆H₁₂O₆(s) + 6O₂(g) → 6CO₂(g) + 6H₂O(g) + ઊર્જા
(iii) 2H₂(g) + O₂(g) → 2H₂O(l)

(26) રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા એટલે શું? મૅગ્નેશિયમની પટ્ટીને હવામાં સળગાવતાં તે જ્વલંત પ્રકાશિત જ્યોત સાથે સળગે છે અને સફેદ રાખે ઉત્પન્ન થાય છે. શું મૅગ્નેશિયમનું ઑક્સિડેશન કે રિડક્શન થયું હશે? શાથી?
ઉત્તર:
જે પ્રક્રિયામાં ઑક્સિડેશન અને રિડક્શન બંને પ્રક્રિયાઓ કે એકસાથે થતી હોય, તો તેવી પ્રક્રિયાને રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા કહે છે.
2Mg(s) + O₂(g) → 2MgO(s)
આ પ્રક્રિયામાં મૅગ્નેશિયમ ઑક્સિજન સાથે સંયોજાય છે. આથી તેનું MgOમાં ઑક્સિડેશન થાય છે.

(27) જુદા જુદા પ્રકારની રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓનાં નામ ઉદાહરણ આપી સમજાવો.
ઉત્તર:
જુદા જુદા પ્રકારની રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓનાં નામ ઉદાહરણ સાથે નીચે પ્રમાણે છે.
1. સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા બે કે વધુ પ્રક્રિયકો વચ્ચે પ્રક્રિયા થઈ ૨ એક જ નીપજ બને છે.
ઉદાહરણ: CaO(s) + H₂O(1) → Ca(OH)₂(aq)

2. વિઘટન પ્રક્રિયાઃ એક જ પ્રકારના પ્રક્રિયકને ગરમ કરતાં એક કરતાં વધુ નીપજ આપે છે.
ઉદાહરણ: CaCO3(s) CaO(s) + CO₂(g)

3. વિસ્થાપન પ્રક્રિયા વધુ ક્રિયાશીલ ધાતુ એ, ઓછી ક્રિયાશીલ 3 ધાતુને તેના સંયોજનમાંથી મુક્ત કરે છે.
ઉદાહરણ: Fe(s) + CuSO₄(aq) → FeSO₄(aq) + Cu(s)

4. ઢિવિસ્થાપન પ્રક્રિયાઃ બે સંયોજન વચ્ચે આયનોની અદલાબદલી થાય છે.
ઉદાહરણ: Na₂SO₄(aq) + BaCl₂(aq) → BaSO₄(s) + 2NaCl(aq)

5. ઑક્સિડેશનઃ જેમાં પદાર્થ ઑક્સિજન મેળવે છે અથવા છે હાઇડ્રોજન ગુમાવે છે.
ઉદાહરણઃ C(s) + O₂(g) → CO₂(g)

6. રિડક્શનઃ જેમાં પદાર્થ હાઇડ્રોજન મેળવે છે અથવા ઑક્સિજન ગુમાવે છે.
ઉદાહરણઃ CuO(aq) + H₂(g) → Cu(s) + H₂O(g)

7. અવક્ષેપન પ્રક્રિયા: જેમાં અદ્રાવ્ય અવક્ષેપ ઉત્પન્ન થાય છે.
ઉદાહરણઃ AgNO₃(aq) + NaCl(aq) → AgCl(s) + NaNO₃(aq)

(28)
(i) ખોરાપણું એટલે શું?
(ii) ખોરાપણાની સમસ્યા ઘટાડવા માટેની બે રીતો (પદ્ધતિઓ) સૂચવો.
(iii) ક્ષારણ એ કાટથી કઈ રીતે અલગ પડે છે?
ઉત્તર:
(i) ખોરાપણું તૈલી અથવા ચરબીજન્ય ખોરાકને ખુલ્લી હવામાં રાખતાં તેનું ઑક્સિડેશન થતાં તે ખોરો પડે છે, જેને લીધે તેનો સ્વાદ અને ગંધ બદલાય છે. આ ક્રિયાને ખોરાપણું કહે છે. પરિણામે ખોરાક ખાવાલાયક રહેતો નથી.

(ii) ખોરાપણાની સમસ્યા ઘટાડવા માટેની બે રીતોઃ

1. ખોરાકને બંધપાત્રમાં રાખવો.
2. ઍન્ટિ-ઑક્સિડન્ટનો ઉપયોગ કરવો.

(iii) બધી જ ધાતુઓને હવામાં ખુલ્લી રાખતાં તેમાં ક્ષારણ જોવા મળે છે. ધાતુની ભેજ, ઍસિડ અને વાતાવરણના વાયુઓ સાથેની પ્રક્રિયાથી બનતાં સંયોજનોનું ધાતુની સપાટી પર પડ બને છે, જેને ક્ષારણ કહે છે.
કાટ લાગવો એ એવી પ્રક્રિયા છે કે જેમાં લોખંડ ધાતુ, હવા અને ભેજ સાથે પ્રક્રિયા કરીને લાલાશપડતો કથ્થાઈ રંગનો પાઉડર બનાવે છે, જેને કાટ લાગવો કહે છે.
આમ, ક્ષારણને લીધે ધાતુની ચમક ઘટે છે.

(29) પાણીમાં હાઈડ્રોજન અને ઑક્સિજન (H : O)નો ગુણોત્તર ? 2 : 1 છે. પ્રવૃત્તિ દ્વારા સાબિત કરો.
ઉત્તર:

એક પ્લાસ્ટિકનો પહોળો કપ લો. તેના તળિયે બે કાણાં પાડી રબરના બૂચ ભરાવી દો. રબરના બૂચમાંથી કાર્બન(ગ્રેફાઇટ)ના ધ્રુવો આકૃતિમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે પસાર કરો.

• vની બૅટરી સાથે વિદ્યુતવોને જોડો.
• કપમાં પાણી એટલું ભરો કે જેથી વિદ્યુતધ્રુવો ડૂબે. પછી તેમાં મંદ સક્યુરિક ઍસિડનાં થોડાંક ટીપાં નાખો.
• હવે, આકૃતિમાં દર્શાવ્યા મુજબ બંને વિદ્યુતધ્રુવો પર કસનળી ઊંધી મૂકો.
• વિદ્યુતપ્રવાહ ચાલુ કરી, થોડોક સમય માટે ઉપરોક્ત સાધનને જેમ છે તેમ રહેવા દો.
• તમે જોશો કે બંને વિદ્યુતધ્રુવો પર પરપોટા ઉદ્ભવશે, જે દર્શાવે છે કે પાણીનું વિદ્યુતવિભાજન થાય છે.
• કૅથોડ પરની કસનળીમાં એકત્રિત થતા હાઇડ્રોજન વાયુનું કદ એ ઍનોડ પરની કસનળીમાં એકત્રિત થતા ઑક્સિજન વાયુ કરતાં બમણું હોય છે.
• એક વાર કસનળી વાયુથી સંપૂર્ણ ભરાઈ જાય ત્યારે સાવચેતીથી તેને દૂર કરો.
• સળગતી દિવાસળી અથવા મીણબત્તી જ્યારે કૅથોડ પર એકત્રિત થયેલ વાયુની કસનળી પાસે લાવતાં ધડાકાભેર સળગી ઊઠે છે, જે હાઇડ્રોજન વાયુની હાજરી સૂચવે છે.

(30) રાસાયણિક સમીકરણ એટલે શું? તેની લાક્ષણિકતાઓ ઉદાહરણથી સમજાવો.
ઉત્તર:
સંજ્ઞા અને સૂત્રો વાપરીને રાસાયણિક પ્રક્રિયાને ટૂંકમાં રે દર્શાવવાના સાંકેતિક સ્વરૂપને રાસાયણિક સમીકરણ કહે છે.
લાક્ષણિકતાઓ:

1. રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં ભાગ લેતાં પદાર્થોને પ્રક્રિયકો કહે : ડે છે, જેને તીર (→)ની ડાબી બાજુએ લખાય છે. ડે
2. રાસાયણિક પ્રક્રિયાને અંતે ઉદ્ભવતા પદાર્થોને નીપજો 3 કહે છે, જેને તીર (→)ની જમણી બાજુએ લખાય છે.
3. રાસાયણિક સમીકરણમાં પ્રક્રિયકો અને નીપજોની ભૌતિક સ્વરૂપોને દર્શાવવામાં આવે છે. જેમ કે, ઘન માટે (s); પ્રવાહી માટે (l); વાયુ માટે (g) અને જલીય દ્રાવણ માટે (aq) અવસ્થાને પદાર્થની જમણી બાજુએ કૌંસમાં લખવામાં આવે છે.
   ઉદાહરણ, 2Na(s) + 2H₂O(l) → 2NaOH(aq) + H₂(g)
4. રાસાયણિક સમીકરણમાં વાયુરૂપ નીપજ દર્શાવવા ઉપર તરફ તીર (↑) અને અદ્રાવ્ય નીપજ (અવક્ષેપ) દર્શાવવા નીચે તરફ , તીર (↓) દર્શાવાય છે.
   ઉદાહરણ,
   1. C(s) + O₂(g) → CO₂(g) અથવા CO₂ ↑
   2. AgNO₃(aq) + NaCl(aq) → NaNO₃ + AgCl(s) 24491 AgCl ↓
5. કેટલીક રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ તાપમાન, દબાણ અને ઉદીપકની હાજરીમાં થાય છે. આવાં પરિબળોને તીરની ઉપર કે નીચે દર્શાવાય છે.
   ઉદાહરણ, N₂(g) + 3H₂(g) 2NH₃(g)
6. દ્રવ્યસંચયના નિયમાનુસાર રાસાયણિક સમીકરણને સમતુલિત સ્વરૂપમાં લખવું જોઈએ.
   દા. ત., 2KClO₃(s) 2KCl(s) + 3O₂(g)

પ્રશ્ન 2.
નીચેના વિધાનોનાં વૈજ્ઞાનિક કારણો આપોઃ
(1) ખાદ્ય પદાર્થોને બંધપાત્રમાં રાખવા જોઈએ.
ઉત્તર:
ખાદ્ય પદાર્થોને હવામાં ખુલ્લા રાખવામાં આવે, તો તે હવામાંના ઑક્સિજન સાથે પ્રક્રિયા કરી ખાદ્ય પદાર્થને ખોરો કરે છે. પરિણામે ખોરાકનો સ્વાદ અને ગંધ બદલાય છે, જે સ્વાથ્ય માટે હાનિકારક હોય છે. આથી ખાદ્ય પદાર્થોને બંધપાત્રમાં રાખવા જોઈએ, જેથી તેમાં ખોરાપણું આવે નહીં.

(2) સ્ટીમરની પ્લેટોનું ક્ષારણ થતું અટકાવવા માટે તેની ઉપર Zn(ઝિક)નું પડ લગાડવામાં આવે છે.
ઉત્તર:
સ્ટીમરની પ્લેટો લોખંડની બનેલી હોય છે. તેની ઉપર પાણી અને ભેજની હાજરીને લીધે અમુક સમય બાદ લાલાશપડતો કથ્થાઈ રંગનો પાઉડર જમા થાય છે. જેને લોખંડનું કટાવું અથવા લોખંડનું ક્ષારણ થયું કહેવાય. આથી લોખંડનું ક્ષારણ થતું અટકાવવા માટે લોખંડ કરતાં વધુ સક્રિય ધાતુ Znતું તેની ઉપર પડ લગાડવામાં આવે છે.

પ્રશ્નોત્તર

પ્રશ્ન 1.
રોજિંદા જીવનમાં જોવા મળતી કે થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ લખો.
ઉત્તર:
રોજિંદા જીવનમાં જોવા મળતી કે થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ નીચે પ્રમાણે છે :

1. ઉનાળામાં ઓરડાના તાપમાને મૂકેલ દૂધ જલદી બગડી જાય છે.
2. લોખંડની વસ્તુઓ જેવી કે તવા, તપેલા, ખીલાને ભેજવાળી હવામાં મૂકતાં તેને કાટ લાગે છે.
3. દ્રાક્ષનું આથવણ થવું.
4. ખોરાકનું રંધાવું.
5. શરીરમાં ખોરાકનું પાચન થવું.
6. શ્વાસોચ્છવાસ દરમિયાન થતી ક્રિયા.

પ્રશ્ન 2.
રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન કેવા ફેરફારો જોવા મળે છે?
ઉત્તર:
રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન નીચે મુજબના ફેરફારો જોવા મળે છેઃ (1) પદાર્થની ભૌતિક અવસ્થા બદલાય છે. (2) પદાર્થમાં રંગપરિવર્તન જોવા મળે છે. (3) પ્રક્રિયા દરમિયાન અમુક વાયુઓ ઉત્પન્ન થાય છે. (4) પ્રક્રિયા દરમિયાન તાપમાનમાં ફેરફાર થાય છે.

પ્રશ્ન 3.
રાસાયણિક સમીકરણ કેવી રીતે લખાય છે? યોગ્ય ઉદાહરણ દ્વારા સમજાવો.
ઉત્તર:
મૅગ્નેશિયમની પટ્ટીનું ઑક્સિજનની હાજરીમાં દહન થતાં મૅગ્નેશિયમ ઑક્સાઇડ બને છે. આ પ્રક્રિયાનું શબ્દ સ્વરૂપમાં વર્ણન લાંબું હોવાથી તેને સંક્ષિપ્તમાં નીચે મુજબ રાસાયણિક સમીકરણ સ્વરૂપે લખી શકાય :

સમીકરણમાં Mg અને O₂ને પ્રક્રિયકો કહે છે. જેમની વચ્ચે રાસાયણિક પ્રક્રિયા થતી હોય છે અને MgOને નીપજ કહે છે, જે પ્રક્રિયાને અંતે મળે છે.
રાસાયણિક સમીકરણમાં પ્રક્રિયકોને હંમેશાં ડાબી બાજુએ અને નીપજોને જમણી બાજુએ દર્શાવાય છે.
પ્રક્રિયકો અને નીપજ વચ્ચે → નિશાની મૂકવામાં આવે છે. જો એક કરતાં વધુ પ્રક્રિયકો પ્રક્રિયામાં ભાગ લેતાં હોય, તો તેમની વચ્ચે + સંજ્ઞા મૂકવામાં આવે છે. આ જ રીતે જો એક કરતાં વધુ નીપજો ઉત્પન્ન થતી હોય, તો તેમની વચ્ચે પણ + સંજ્ઞા મૂકવામાં આવે છે. તીરનો અગ્રભાગ (arrow head) નીપજો તરફ હોય છે અને તે પ્રક્રિયાની દિશા દર્શાવે છે.

પ્રશ્ન 4.
અસમતોલિત રાસાયણિક સમીકરણ કોને કહેવાય?
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક સમીકરણમાં દરેક તત્ત્વના પરમાણુની સંખ્યા સમાન ન હોય તેવા રાસાયણિક સમીકરણને અસમતોલિત રાસાયણિક સમીકરણ કહે છે.
દા. ત., Mg + O₂ → MgO
ઉપરના સમીકરણમાં બંને બાજુ દ્રવ્યમાન અને પરમાણુઓની સંખ્યા સમાન હોતી નથી. આવા અસમતોલિત સમીકરણને મૅગ્નેશિયમના દહનનું માળખાકીય (કંકાલ) રાસાયણિક સમીકરણ કહે છે.

પ્રશ્ન 5.
સમતોલિત રાસાયણિક સમીકરણનું મહત્ત્વ લખો.
ઉત્તર:
સમતોલિત રાસાયણિક સમીકરણનું મહત્ત્વ નીચે મુજબ છે:

1. સમતોલિત રાસાયણિક સમીકરણની મદદથી પ્રક્રિયકો અને નીપજોના કેટલા મોલ છે, તે જાણી શકાય છે.
2. પ્રક્રિયકોનો કેટલો જથ્થો પ્રક્રિયામાં વપરાય છે અને નીપજોનો કેટલો જથ્થો મળે છે, તે જાણી શકાય છે.
3. પ્રક્રિયકો અને નીપજોની ભૌતિક સ્થિતિ જાણી શકાય છે.

પ્રશ્ન 6.
રાસાયણિક સમીકરણને સમતોલિત કરવું કેમ આવશ્યક છે?
ઉત્તર:
સમતોલિત રાસાયણિક સમીકરણમાં પ્રક્રિયકો અને નીપજો બંને તરફ તત્ત્વ કે પરમાણુની સંખ્યા સમાન હોય છે. હવે દળસંચય(law of conservation mass)ના નિયમ મુજબ દ્રવ્ય(દળ)નું સર્જન કે વિનાશ થઈ શકતો નથી. જેથી રાસાયણિક સમીકરણમાં રહેલા પ્રક્રિયકો અને નીપજોનું દળ સમાન રહે છે. પરિણામે રાસાયણિક સમીકરણમાં રહેલા પ્રત્યેક તત્ત્વના પરમાણુની સંખ્યા બંને બાજુ સમાન રાખવી જરૂરી છે. આથી રાસાયણિક સમીકરણને સમતોલિત કરવું આવશ્યક છે.
દા. ત., Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂

પ્રશ્ન 7.
Fe + H₂O → Fe₃O₄ + H₂ રાસાયણિક સમીકરણને કેવી રીતે સમતોલિત કરશો? યોગ્ય તબક્કાઓ દ્વારા સમજાવો.
ઉત્તર:
રાસાયણિક સમીકરણ Fe + H₂O → Fe₃O₄ + H₂ને નીચે મુજબ સમતોલિત કરી શકાય:

સોપાન 1: રાસાયણિક સમીકરણને સમતોલિત કરવા સૌપ્રથમ પ્રત્યેક સૂત્રને ખાનામાં (☐માં) મૂકો. સમીકરણને સમતોલિત કરતી વખતે ખાનાઓની અંદર કોઈ જ ફેરફાર ના કરો.

સોપાન 2: અસમતોલિત સમીકરણ (1.1)માં આપેલ તત્ત્વોના પરમાણુઓની સંખ્યાની ગણતરી કરો.

સોપાન ૩: વધુ પરમાણુ ધરાવતું સંયોજન પસંદ કરો અને તેમાં રહેલાં તત્ત્વોને સમતોલિત કરો.
અહીં, Fe₃O₄માં રહેલ ઑક્સિજનને પ્રથમ સમતોલિત કરીએ.

અહીં યાદ રાખો કે જ્યારે પરમાણુઓની સંખ્યા સમાન કરવામાં આવે ત્યારે રાસાયણિક સૂત્રોમાં કોઈ ફેરફાર કરવો નહીં. જેમ કે,
ઑક્સિજન પરમાણુઓને સમતોલિત કરવા H₂Oની આગળ 4 લખાય, પરંતુ H₂O₄ કે (H₂O)₄ આમ લખાય નહીં. પરિણામે સમીકરણ (1.1) નીચે પ્રમાણે બનશે :

(આંશિક રીતે સમતોલિત સમીકરણ) ….. (1.2)

સોપાન 4: સમીકરણ (1.20માં હજુ H અને Ee સમતોલિત { નથી. આમાંથી Hને પ્રથમ સમતોલિત કરીએ. પરમાણુને સમતોલિત કરવા જમણી બાજુએ H₂ અણુને 4 વડે ગુણો.

(આંશિક રીતે સમતોલિત સમીકરણ) … (1.3)

સોપાન 5: સમીકરણ (1.30માં હજુ આયર્ન સમતોલિત નથી. { આયર્નને સમતોલિત કરવા ડાબી બાજુએ આયર્નને 3 વડે ગુણો.
આથી સમીકરણ (1.3) નીચે પ્રમાણે બનશે

સોપાન 6: અંતમાં સમતોલિત સમીકરણની ખરાઈ કરવા આપણે સમીકરણની બંને તરફ રહેલા દરેક તત્ત્વના પરમાણુઓની ગણતરી કરીએ.
3Fe + 4H₂O → Fe₃O₄ + 4H₂
(સમતોલિત સમીકરણ) … (1.4)
સમીકરણ 1.4)માં બંને બાજુએ રહેલા પરમાણુઓની સંખ્યા સમાન છે, જેને સમતોલિત સમીકરણ કહે છે. રાસાયણિક સમીકરણોને સમતોલિત કરવાની આ પદ્ધતિને હિટ ઍન્ડ ટ્રાયલ વિધિ કહે છે.

સોપાન 7: પદાર્થની ભૌતિક અવસ્થા દર્શાવતી સંજ્ઞા લખવી. જેથી સમીકરણ વધુ અર્થસૂચક બનશે. જેમ કે, વાયુ માટે (g), પ્રવાહી માટે (1), ઘન માટે (s) તથા જલીય દ્રાવણ માટે (aq) જેવા સંકેતો દર્શાવાય છે.
આથી સમીકરણ (1.4) નીચે પ્રમાણે બને?
3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g)
ઘણી વખત પ્રક્રિયાની પરિસ્થિતિઓ જેવી કે, તાપમાન, દબાણ, ઉદીપક વગેરે પણ તીરની ઉપર અને / અથવા નીચે લખવામાં આવે < છે. જેમ કે,

પ્રશ્ન 8.
રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન નીપજનું નિર્માણ કેવી રીતે થાય છે?
ઉત્તર:
રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન પ્રક્રિયકોમાં રહેલા પરમાણુઓ વચ્ચેના બંધ તૂટે છે અને જુદા જુદા પરમાણુઓ વચ્ચે નવા બંધ બને છે. પરિણામે નીપજનું નિર્માણ થાય છે.

પ્રશ્ન 9.
સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા કોને કહે છે? ઉદાહરણ આપી સમજાવો.
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં બે કે તેથી વધુ પ્રક્રિયકો વચ્ચે પ્રક્રિયા થઈ એક જ નીપજ બનતી હોય, તો તેવી રાસાયણિક પ્રક્રિયાને સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા (Combination reaction) કહે છે.
ઉદાહરણ :

ઉપરોક્ત પ્રક્રિયામાં બે પ્રક્રિયકો CaO (s) અને H2O(1) વચ્ચે રાસાયણિક પ્રક્રિયા થઈ એક જ નીપજ Ca(OH)₂(aq) બને છે અને ઉષ્મા મુક્ત થાય છે. આમ, આ પ્રક્રિયા એ સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા છે.

પ્રશ્ન 10.
કોલસાનું દહન અને પાણીનું નિર્માણ એ કયા પ્રકારની પ્રક્રિયા છે? સમીકરણ લખો.
ઉત્તર:
કોલસાનું દહન અને પાણીનું નિર્માણ એ સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા છે. જેમ કે,
C(s) + O₂(g) → CO₂(g)
2H₂(g) + O₂(g) → 2H₂O(l)

પ્રશ્ન 11.
ઘરની દીવાલો ધોળવા માટે શું વપરાય છે? તે પદાર્થ ? કેવી રીતે બને છે, તે સમીકરણ લખી સમજાવો.
ઉત્તર:
ઘરની દીવાલો ધોળવા માટે ચૂનાનું નીતર્યું પાણી – Ca(OH)₂ વપરાય છે, જે નીચેની પ્રક્રિયાથી બને છે :
CaO(s) + H₂O(1) → Ca(OH)₂(aq) ચૂનાનું નીતર્યું પાણી (લાઇમ વૉટર)
ચૂનાના નીતર્યા પાણીને ઘરની દીવાલો ઉપર ધોળવામાં આવે છે ત્યારે હવામાંના CO₂ સાથે તેની ધીમી પ્રક્રિયા થવાથી દીવાલ પર CaCO₃ નું પાતળું સ્તર (પડ) બને છે. આમ, દીવાલને ધોળ્યા બાદ બેથી ત્રણ દિવસમાં તેની ઉપર સફેદ – CaCO₃ નું નિર્માણ થાય છે. – જેથી દીવાલો પર ચમક આવે છે.

પ્રશ્ન 12.
ઉષ્માક્ષેપક રાસાયણિક પ્રક્રિયા કોને કહે છે? ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં નીપજના નિર્માણની સાથે ઉષ્મા મુક્ત થતી હોય, તો તેવી પ્રક્રિયાને ઉષ્માક્ષેપક (Exothermic) રાસાયણિક પ્રક્રિયા કહે છે.
ઉદાહરણોઃ

1. કુદરતી વાયુનું દહન (સળગવું) :
   CH₄(g) + 2O₂(g) → CO₂(g) + H₂O(g)
2. કોલસાનું દહન :
   C(s) + O₂(g) → CO₂(g) + ઉષ્મા
3. વનસ્પતિજ દ્રવ્યનું વિઘટન થઈ ખાતરનું બનવું, પણ ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા છે.

પ્રશ્ન 13.
શ્વસન એ ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા (પ્રક્રમ) છે. સમજાવો.
ઉત્તર:
જીવન જીવવા માટે ઊર્જાની જરૂર પડે છે. આપણે જે ખોરાક ખાઈએ છીએ તેમાંથી આ ઊર્જા મળે છે. પાચન દરમિયાન ખોરાક વધુ સરળ પદાર્થોમાં વિભાજિત થાય છે.

દા. ત., ભાત, બટાકાં અને બ્રેડમાં કાર્બોદિત પદાર્થો હોય છે. આ કાર્બોદિત પદાર્થોનું વિભાજન થઈ લૂકોઝ ઉદ્ભવે છે. આ લૂકોઝ આપણા શરીરના કોષોમાં રહેલા ઑક્સિજન સાથે સંયોજાઈને ઊર્જા પૂરી પાડે છે. આ પ્રક્રિયાને શ્વસન કહે છે. આમ, શ્વસન પ્રક્રિયા દરમિયાન ઊર્જા મુક્ત થતી હોવાથી શ્વસન એ ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા છે એમ કહેવાય.

પ્રશ્ન 14.
વિઘટન પ્રક્રિયા એટલે શું? ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં એક જ પ્રકારના પ્રક્રિયકને ગરમ છે કરતાં એકથી વધુ નીપજો બનતી હોય તેવી પ્રક્રિયાને વિઘટન પ્રક્રિયા (Decomposition reaction) કહે છે.
ઉપરાંત, ઉષ્માની મદદથી કરવામાં આવતી વિઘટન પ્રક્રિયાને ઉષ્મીય વિઘટન કહે છે.
ઉદાહરણોઃ

પ્રશ્ન 15.
સિમેન્ટની બનાવટમાં કયો પદાર્થ વપરાય છે? તેની છે બનાવટ લખો.
ઉત્તર:
સિમેન્ટની બનાવટમાં કૅલ્શિયમ ઑક્સાઇડ (CaO – કળીચૂનો) વપરાય છે.

પ્રશ્ન 16.
વિઘટન પ્રક્રિયામાં પ્રક્રિયકો વચ્ચેના બંધ તોડવા માટે = કયાં કયાં સ્વરૂપે ઊર્જા જરૂરી છે? તેને ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા કહી શકાય?
ઉત્તર:
વિઘટન પ્રક્રિયાઓમાં પ્રક્રિયકો વચ્ચેના બંધ તોડવા માટે – ઊખા, પ્રકાશ અથવા વિદ્યુત સ્વરૂપે ઊર્જા જરૂરી છે.
વિઘટન પ્રક્રિયામાં પ્રક્રિયકના પરમાણુ ઊર્જા મેળવીને (શોષીને) = નાના અણુ કે પરમાણુમાં વિઘટન પામે છે. આમ, વિઘટન પ્રક્રિયામાં ઉખાનું શોષણ થતું હોવાથી તેને ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા કહી શકાય.

પ્રશ્ન 17.
બેરિયમ હાઇડ્રૉક્સાઇડમાં એમોનિયમ ક્લોરાઇડ ઉમેરતાં થતી પ્રક્રિયા લખો. આ પ્રક્રિયા દરમિયાન તાપમાનમાં શું ફેર પડે છે?
ઉત્તર:

આ પ્રક્રિયા ઉષ્માશોષક હોવાથી પ્રક્રિયા દરમિયાન તાપમાનમાં – ઘટાડો થાય છે.

પ્રશ્ન 18.
વિસ્થાપન પ્રક્રિયા કોને કહે છે? ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં વધુ ક્રિયાશીલ તત્ત્વ એ ઓછા 3 ક્રિયાશીલ તત્ત્વને તેના સંયોજન(દ્રાવણ)માંથી દૂર કરે છે, તેને વિસ્થાપન પ્રક્રિયા કહે છે.
ઉદાહરણઃ

અહીં, Zn, Fe અને Pb એ Ag અને Cu કરતાં વધુ સક્રિય તત્ત્વો છે.

પ્રશ્ન 19.
ઢિવિસ્થાપન પ્રક્રિયા કોને કહે છે? ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં બે પ્રક્રિયકો વચ્ચે આયનોની આપ-લે થતી હોય તેવી પ્રક્રિયાને દ્વિવિસ્થાપન પ્રક્રિયા કહે છે.
ઉદાહરણ :

1. Na₂SO₄(aq) + BaCl₂(aq) → BaSO₄(s) + 2NaCl(aq)
2. 2KBr(aq) + BaI₂(aq) → BaBr₂(s) + 2KI(aq)

પ્રશ્ન 20.
અવક્ષેપન પ્રક્રિયા કોને કહેવાય? ઉદાહરણથી સમજાવો.
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન અદ્રાવ્ય અવક્ષેપ ઉત્પન્ન થાય, તે પ્રક્રિયાને અવક્ષેપન પ્રક્રિયા (Precipitation reaction) કહે છે.
ઉદાહરણ : BaCl₂ નો Ba²⁺ આયન તથા Na₂SO₄^2- આયન વચ્ચે પ્રક્રિયા થતા BaSO₄ના સફેદ અવક્ષેપ મળે છે, જે ૨ પાણીમાં અદ્રાવ્ય હોય છે.

અન્ય ઉદાહરણ :
AgNO₃(aq) + NaCl(aq) → AgCl(s) (સફેદ અવક્ષેપ) + NaNO₃(aq)

પ્રશ્ન 21.
ઑક્સિડેશન અને રિડકશન પ્રક્રિયા કોને કહે છે? ઉદાહરણ આપી સમજાવો.
ઉત્તર:
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન પદાર્થ (અણુ કે પરમાણુ) ઑક્સિજન મેળવે અથવા હાઇડ્રોજન ગુમાવે, તો તેને ઑક્સિડેશન કહે છે.
ઉદાહરણઃ
C + O₂ CO₂
2Mg + O₂ 2MgO
2Cu + O₂ 2CuO
ઉપરોક્ત પ્રક્રિયાઓમાં C, Mg અને Cu ઑક્સિજન મેળવે છે. આથી આ બધી પ્રક્રિયાઓ ઑક્સિડેશન છે.
જે રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન પદાર્થ (અણુ કે પરમાણુ) ઑક્સિજન ગુમાવે અથવા હાઇડ્રોજન મેળવે, તો તેને રિડક્શન કહે છે.
ઉદાહરણઃ
CuO + H₂ → Cu + H₂O
CO₂ + H₂ → CO + H₂O
MgO + H₂ → Mg + H₂0
ઉપરોક્ત પ્રક્રિયાઓમાં CuO, COઝ અને MgO ઑક્સિજન ગુમાવે છે. આથી આ બધી પ્રક્રિયાઓ રિડક્શન છે.

પ્રશ્ન 22.
રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા અથવા ઑક્સિડેશન-રિડક્શન પ્રક્રિયાઓ કોને કહે છે? યોગ્ય ઉદાહરણ દ્વારા સમજાવો.
ઉત્તર:
જે પ્રક્રિયામાં એક પ્રક્રિયકનું ઑક્સિડેશન થતું હોય અને બીજા પ્રક્રિયાનું રિડક્શન થતું હોય, તો તેવી પ્રક્રિયાને રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા અથવા ઑક્સિડેશન-રિડક્શન પ્રક્રિયા કહે છે.
અથવા
જે પ્રક્રિયામાં ઑક્સિડેશન અને રિડક્શન બંને પ્રક્રિયાઓ એક સાથે થતી હોય, તો તેવી પ્રક્રિયાને રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા અથવા ઑક્સિડેશનરિડક્શન પ્રક્રિયા કહે છે.
રેડૉક્ષ પ્રક્રિયાનાં ઉદાહરણો નીચે પ્રમાણે છે:


ઉપરોક્ત પ્રક્રિયામાં Cuo, ZnO અને MnO₂ અનુકજો Cu, Zn અને MnCl₂ માં રિડક્શન થાય છે; જ્યારે Hy, C અને HCl નું અનુક્રમે H0, CO અને Cl માં ઑક્સિડેશન થાય છે.
આ જ પ્રમાણે 2Mg + O₂ → 2MgO માં Mg નું ઑક્સિડેશન થાય છે.
આ જ પ્રમાણે લોખંડનું કટાવું (ક્ષારણ) એ પણ એક પ્રકારની રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા જ છે.

પ્રશ્ન 23.
ટૂંક નોંધ લખો : ક્ષારણ (Corrosion)
ઉત્તર:
ઍસિડ અને ભેજની હાજરીમાં ધાતુને કાટ લાગે છે. આ કાટ લાગવાની ક્રિયાને ક્ષારણ કહે છે.

• દા. ત., લોખંડને કાટ લાગે, ચાંદી પર લાગતું કાળા રંગનું સ્તર તથા તાંબા-પિત્તળનાં વાસણો ઉપર લીલા રંગનો ક્ષાર બાઝે વગેરે ક્ષારણનાં ઉદાહરણ છે.
• ક્ષારણને કારણે લોખંડના ઉપરના સ્તર પર લાલાશપડતા કથ્થાઈ રંગનો પાઉડર જમા થાય છે, જેને લોખંડનું કટાવું અથવા ક્ષારણ કહે છે.
• ટૂંકમાં, જ્યારે ધાતુ પર તેની આસપાસના પદાર્થો જેવા કે ભેજ, ઍસિડ વગેરેનો હુમલો થાય ત્યારે તેનું ક્ષયન થાય છે, આ પ્રક્રિયાને ક્ષારણ કહે છે.
• ક્ષારણને લીધે લોખંડમાંથી બનતી વસ્તુઓ જેવી કે કારના ભાગો, પુલ, લોખંડની રેલિંગ, જહાજ વગેરેને નુકસાન થાય છે. આથી કાયુક્ત લોખંડને બદલવા વધુ ખર્ચ થાય છે.
• લોખંડ ઉપર કાટ લાગતો અટકાવવા માટે તેની ઉપર રંગ કરવામાં આવે છે અથવા લોખંડ કરતાં વધુ સક્રિય (ક્રિયાશીલ) ધાતુ(ઝિંક)નું તેની પર પડ લગાવવામાં આવે છે.
• ઝિકનું પડ ધરાવતા લોખંડને ગેલ્વેનાઇઝડ આયર્ન કહે છે અને આ પડ લગાવવાની ક્રિયાને ગેલ્વેનાઇઝેશન કહે છે.

પ્રશ્ન 24.
ટૂંક નોંધ લખો ખોરાપણું
ઉત્તર:
તૈલી અથવા ચરબીજન્ય ખોરાકને ખુલ્લી હવામાં રાખતાં તેનું ઑક્સિડેશન થવાથી તે ખોરો પડે છે. જેને લીધે તેનો સ્વાદ અને ગંધ બદલાય છે. આ ક્રિયાને ખોરાપણું કહે છે.

સામાન્ય રીતે તૈલી અને ચરબીયુક્ત ખોરાકમાં થતું ખોરાપણું અટકાવવા માટે તેમાં ઑક્સિડેશન પ્રક્રિયાનો પ્રતિકાર કરે તેવા પદાર્થો ઉમેરવામાં આવે છે, જેને ઍન્ટિ-ઑક્સિડન્ટ પદાર્થો કહે છે. તદ્દુપરાંત ખોરાકને હવાચુસ્ત બંધપાત્રમાં રાખવાથી તેનું ઑક્સિડેશન ધીમું થવાથી ખોરાપણું અટકે છે.

બટાકાની ચિપ્સ (કાતરી) બનાવવાવાળા ચિપ્સનું ઑક્સિડેશન થતું અટકાવવા માટે બૅગમાં નાઇટ્રોજન જેવા નિષ્ક્રિય વાયુ ભરે છે.

હેતુલક્ષી પ્રગ્નોત્તર

પ્રશ્ન 1.
નીચેના પ્રશ્નોના ટૂંકમાં ઉત્તર આપોઃ
(1) લેડ નાઈટ્રેટ અને પોટેશિયમ આયોડાઇડ વચ્ચે થતી પ્રક્રિયાનો પ્રકાર લખી, પ્રક્રિયા સમીકરણ લખો.
ઉત્તર:
આ દ્વિવિસ્થાપન પ્રક્રિયા છે.
પ્રક્રિયા સમીકરણ :
Pb(NO₃)₂(s) + 2KI(aq) → PbI₂(aq) + 2KNO₃(aq)

(2) માળખાગત સમીકરણ કોને કહે છે? ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તરઃ
જે અસમતોલિત સમીકરણમાં રાસાયણિક સૂત્રોને સંક્ષિપ્તમાં લખવામાં આવે છે, તેવા સમીકરણને માળખાગત સમીકરણ કહે છે.
ઉદાહરણઃ Mg + O₂ → MgO

(૩) રાસાયણિક સમીકરણમાં પ્રક્રિયકો અને નીપજોને કઈ તરફ દર્શાવાય છે?
ઉત્તર:
રાસાયણિક સમીકરણમાં પ્રક્રિયકોને → (તીર)ની ડાબી બાજુએ, જ્યારે નીપજોને → (તીર)ની જમણી બાજુએ દર્શાવાય છે.

(4) ઘરની દીવાલોને ધોળવા માટે વપરાતા પદાર્થનું નામ અને અણુસૂત્ર લખો.
ઉત્તરઃ
ઘરની દીવાલોને ધોળવા માટે કેલ્શિયમ હાઇડ્રૉક્સાઇડ વપરાય છે, જેનું અણુસૂત્ર Ca(OH)₂ છે.

(5) કૉપર સલ્ફટના વાદળી સ્ફટિકોને સૂકી કસનળીમાં ગરમ કરતાં તે રંગહીન બને છે. કેમ?
ઉત્તર:
કૉપર સલ્ફટનો વાદળી રંગ એ, તેની સાથે જોડાયેલ પાણીના પાંચ અણુઓને લીધે હોય છે. આથી તેને ગરમ કરતાં તે પાણીના અણુઓ ગુમાવે છે. પરિણામે તે રંગહીન બને છે.

(6) AgNO₃ના દ્રાવણને શા માટે તપખીરિયા રંગની શીશીમાં ભરવામાં આવે છે?
ઉત્તરઃ
સૂર્યપ્રકાશની હાજરીમાં AgNO₃ નું વિઘટન થતું હોવાથી તેને તપખીરિયા રંગની શીશીમાં ભરવામાં આવે છે.

(7) પ્રતિવર્તી પ્રક્રિયા કોને કહે છે?
ઉત્તર:
જે પ્રક્રિયામાં પ્રક્રિયકોમાંથી નીપજ મળે અને એ જ. નીપજમાંથી પાછા મૂળ પ્રક્રિયકો મળે, તો તેવી પ્રક્રિયાને પ્રતિવર્તી પ્રક્રિયા કહે છે.

(8) દળસંચયનો નિયમ લખો.
ઉત્તરઃ
કોઈ પણ રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં દ્રવ્ય(દળ)નું સર્જન કે વિનાશ થઈ શકતો નથી.

(9) કયા કાર્બોદિત પદાર્થોનું વિભાજન થઈ લૂકોઝ ઉદ્ભવે છે?
ઉત્તરઃ
ભાત, બટાકા અને બ્રેડ જેવા કાબોદિત પદાર્થોનું વિભાજન થઈ લૂકોઝ ઉદ્ભવે છે.

(10) 8Al + 3Fe₃O₄ → 4Al₂O₃ + 9Feમાં કોનું રિડક્શન થાય છે?
ઉત્તરઃ
આપેલ પ્રક્રિયામાં Fe₃O₄ માંથી ઑક્સિજન દૂર થતો હોવાથી Fe₃O₄ નું Feમાં રિડક્શન થાય છે.

(11) શ્યામ-શ્વેત ફોટોગ્રાફીમાં શેનો ઉપયોગ થાય છે?
ઉત્તર:
શ્યામ-શ્વેત ફોટોગ્રાફીમાં સિલ્વર બ્રોમાઇડ કે સિલ્વર , ક્લોરાઇડનો ઉપયોગ થાય છે.

(12) તેલ અથવા ચરબીજન્ય ખોરાકને હવામાં લાંબો સમય ખુલ્લો રાખવામાં આવે તો તેના કયા ગુણ બદલાય છે?
ઉત્તર:
તેલ અથવા ચરબીજન્ય ખોરાકને હવામાં લાંબો સમય ખુલ્લો રાખવામાં આવે તો ખોરાકનો સ્વાદ અને ગંધ બદલાય છે.

પ્રશ્ન 2.
એક શબ્દમાં ઉત્તર આપો? ?
(1) કળીચૂનાનું સૂત્ર લખો.
ઉત્તર:
CaO

(2) લોખંડ માટે કાટનું સૂત્ર લખો.
ઉત્તર:
Fe₂O₃ . xH₂O

(3) ખોરાકને “અખાદ્ય’ બનાવતી પ્રક્રિયાનું નામ લખો.
ઉત્તર:
ઑક્સિડેશન

(4) લેડ સલ્લેટનું રાસાયણિક સૂત્ર લખો.
ઉત્તર:
PbSO₄

(5) મિથેનના દહનથી શું મળે?
ઉત્તર:
CO₂ અને H₂O

(6) પાણીના વિદ્યુતીય વિઘટન(વિદ્યુતવિભાજન)થી અનુક્રમે H₂(g) અને O₂(g)નું કદથી પ્રમાણ જણાવો.
ઉત્તર:
2 : 1

(7) મૅગ્નેશિયમની પટ્ટીને હવામાં સળગાવતાં કયા રંગની રાખ ઉભવે છે?
ઉત્તર:
સફેદ

(8) રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન ઉદ્ભવતા અદ્રાવ્ય પદાર્થને શું કહે છે?
ઉત્તર:
અવક્ષેપ

(9) ક્ષારણ ના થાય તેવી બે ધાતુનાં નામ લખો.
ઉત્તર:
સોનું (Au) અને પ્લેટિનમ (Pt)

(10) કયો વાયુ ધડાકાભેર સળગી ઊઠે છે?
ઉત્તર:
હાઇડ્રોજન વાયુ (H₂(g))

(11) સિલ્વર બ્રોમાઇડને સૂર્યપ્રકાશમાં રાખતાં મળતી નીપજનું નામ લખો.
ઉત્તર:
સિલ્વર અને બ્રોમિન

(12) કાર્બન ડાયૉક્સાઈડ વાયુના ઉદ્ભવની ચકાસણી માટે કયું સંયોજન વપરાય છે?
ઉત્તર:
કૅલ્શિયમ હાઈડ્રૉક્સાઈડ- Ca(OH)₂

(13) લેડ નાઇટ્રેટને ગરમ કરતાં ઉદ્ભવતા વાયુનું નામ લખો.
ઉત્તર:
નાઈટ્રોજન ડાયૉક્સાઈડ અને ઑક્સિજન વાયુ

(14) કુદરતમાં થતી વિઘટન પ્રક્રિયાનું એક ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તર:
ફળો અને શાકભાજીનું બગડવું

(15) શ્વેત -શ્યામ ફોટોગ્રાફીમાં ઉપયોગમાં લેવાતા રસાયણનું નામ લખો. ?
ઉત્તર:
સિલ્વર બ્રોમાઈડ

(16) બેરિયમ સલ્ફટમાં કયા આયનો રહેલા છે?
ઉત્તર:
Ba²⁺ અને SO₄^2-

(17) કળીચૂનાનો એક ઉપયોગ જણાવો.
ઉત્તર:
સિમેન્ટની બનાવટમાં

(18) વિઘટન પ્રક્રિયાનું એવું ઉદાહરણ આપો કે જેમાં ઘન અને વાયુ એમ બે નીપજો પ્રાપ્ત થતી હોય.
ઉત્તર:
CaCO₃(s) CaO(s) + CO₂

(19) ઍન્ટિ-ઑક્સિડન્ટનું એક ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તર:
નાઇટ્રોજન વાયુ

(20) હાઇડ્રોજન રિડક્શનકર્તા તરીકે વર્તે તેવી એક પ્રક્રિયા લખો.
ઉત્તર:
CuO + H₂ → Cu + H₂O

(21) બે સંયોજનો તેમના આયનોની અરસપરસ અદલા-બદલી કરીને બે નવાં સંયોજનોનું નિર્માણ કરે છે. આ પ્રક્રિયાનું નામ લખો.
ઉત્તર:
ઢિવિસ્થાપન પ્રક્રિયા

(22) જ્યારે કાર્બન ડાયૉક્સાઈડ વાયુને કળીચૂનાના દ્રાવણમાંથી પસાર કરવામાં આવે છે ત્યારે ચૂનાનું દ્રાવણ કેવું બને છે?
ઉત્તર:
ચૂનાનું પાણી દૂધિયું બને છે.

(23) આયર્ન (III) ઑક્સાઈડનું અણુસૂત્ર અને રાસાયણિક નામ લખો.
ઉત્તર:
અણુસૂત્ર: Fe₂O₃
રાસાયણિક નામ: ફેરિક ઑક્સાઇડ

(24) વિઘટન પ્રક્રિયામાં પ્રક્રિયકોના અણુઓને તૂટવા માટે આવશ્યક એવી જુદા જુદા પ્રકારની ઊર્જાનાં નામ લખો.
ઉત્તર:
ઉષ્મા, પ્રકાશ, વિદ્યુતીય

(25) આયર્ન (II) ઑક્સાઈડમાં (I) એ શું સૂચવે છે?
ઉત્તર:
Feની સંયોજક્તા (ઑક્સિડેશન આંક)

(26) ઉમદા ધાતુનાં બે ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તર:
Au અને Pt

(27) ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયાનાં બે ઉદાહરણ આપો.
ઉત્તર:

• શ્વસન અને
• ચૂનામાં પાણીનું ઉમેરવું

(28) રાસાયણિક પદાર્થો માટે બંધનું તૂટવું અને બંધનું નિર્માણ શું કહેવાય?
ઉત્તર:
રાસાયણિક પ્રક્રિયા

(29) અદ્રાવ્ય ક્ષાર બનાવે તેવી પ્રક્રિયાનું નામ જણાવો.
ઉત્તર:
અવક્ષેપન પ્રક્રિયા

(30) સલ્ફરના બે ઑક્સાઈડનાં સૂત્ર લખો.
ઉત્તર:
SO₂ છે, અને SO₃

(31) 2KClO₃(s) 2KCl(s) + 3O₂(g) પ્રક્રિયાનો પ્રકાર જણાવો.
ઉત્તર:
વિઘટનીય અને ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા છે.

(32) આયર્નની ખીલીને CuSO ના દ્રાવણમાં થોડીક મિનિટો માટે રાખી મૂકતાં, તમે શું અવલોકન નોંધશો?
ઉત્તર:
દ્રાવણનો રંગ આછો લીલો થાય છે.

પ્રશ્ન 3.
ખાલી જગ્યા પૂરોઃ
(1) લેડ નાઇટ્રેટ પાઉડર ……………………….. રંગનો હોય છે.
ઉત્તર:
સફેદ

(2) શ્વસન એ ……………………… પ્રકારની પ્રક્રિયા છે.
ઉત્તર:
ઉષ્માક્ષેપક

(3) દ્રવ્યનું સર્જન કે વિનાશ થઈ શકતો નથી. આ નિયમ …………………….. તરીકે ઓળખાય છે.
ઉત્તર:
દળસંચય

(4) ફોડેલો ચૂનો ……………….. નામે પણ ઓળખાય છે.
ઉત્તર:
Ca(OH)₂ અથવા કૅલ્શિયમ હાઇડ્રૉક્સાઈડ

(5) કોલસાનું દહન અને પાણીનું નિર્માણ એ …………………… પ્રકારની પ્રક્રિયા છે.
ઉત્તર:
સંયોગીકરણ

(6) પાણીના વિદ્યુતવિભાજન દરમિયાન વિદ્યુત ધુવોને ………………….. ની બૅટરી સાથે જોડવામાં આવે છે.
ઉત્તર:
6v

(7) આયર્નની ખીલીને કૉપર સલ્ફટના દ્રાવણમાં ડુબાડતાં થોડાક સમય પછી દ્રાવણનો રંગ ……………………. થાય છે.
ઉત્તર:
આછો લીલો

(8) CaCO₃ CaO + CO₂ એ ……………… પ્રકારની પ્રક્રિયા છે. (વિઘટન, વિસ્થાપન, રેડૉક્ષ)
ઉત્તર:
વિઘટન

(9) ચેત-શ્યામ ફોટોગ્રાફીમાં ……………….. નો ઉપયોગ થાય છે.
ઉત્તર:
AgBr કે AgCI

(10) રિડક્શનકર્તા પદાર્થનું ……………………… થાય છે.
ઉત્તર:
ઑક્સિડેશન

(11) Pb(s) + ……… → PbCl₂(aq) + Cu(s)
ઉત્તર:
CuCl₂

(12) Fe અને Mg માં ……………………. વધુ સક્રિય ધાતુ છે.
ઉત્તર:
Mg

પ્રશ્ન 4.
નીચેના વિધાનો ખરાં છે કે ખોટાં તે જણાવો?
(1) હાઇડ્રોજન વાયુની શોધ હેનરી કૈવેન્ડિશે કરી હતી.
ઉત્તર:
ખરું

(2) (a) Pbs(s) + (b) O₂(g) → (c) Pbo(s) + (d) SO₂(g) પ્રક્રિયામાં પ્રક્રિયાને સમતોલિત કરવા માટે (a), (b), (c) અને (d) તરીકે અનુક્રમે 2, 3, 2, 2 લેવા પડે.
ઉત્તર:
ખરું

(3) ઑક્સિડેશનકર્તા પદાર્થનું ઑક્સિડેશન થાય છે.
ઉત્તર:
ખોટું

(4) રિડક્શનકર્તા પદાર્થ H₂ ઝ આપે અથવા O₂ મેળવે છે.
ઉત્તર:
ખરું

( 5 ) MnO₄^2- → MnO₂ + MnO₄^1- માં MnO₄^2- ઑક્સિડેશનકર્તા અને રિડક્શનકર્તા એમ બંને તરીકે વર્તે છે.
ઉત્તર:
ખરું

(6) Fe + CuSO₄ → FeSO₄ + Cuમાં Fe ઑક્સિડેશનકર્તા તરીકે વર્તે છે.
ઉત્તર:
ખોટું

(7) કૅલ્શિયમ કાર્બોનેટને ગરમ કરવાની પ્રક્રિયા એ ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા છે.
ઉત્તર:
ખરું

(8) 3Mg + N₂ → Mg₃N₂ પ્રક્રિયામાં Mg ઑક્સિડેશન અનુભવે છે.
ઉત્તર:
ખરું

(9) રેડૉક્ષ પ્રક્રિયામાં ઑક્સિડેશન-રિડક્શન થતું નથી.
ઉત્તર:
ખોટું

(10) વિઘટન પ્રક્રિયામાં એકલ પ્રક્રિયકમાંથી બે કે વધુ નીપજો મળે છે.
ઉત્તર:
ખરું

(11) અવક્ષેપન પ્રક્રિયામાં પ્રાપ્ત થતો અવક્ષેપ પાણીમાં દ્રાવ્ય હોય છે.
ઉત્તર:
ખોટું

(12) ખોરાપણાં દરમિયાન પદાર્થનો સ્વાદ અને સુગંધ બદલાય છે.
ઉત્તર:
ખરું

(13) KIનો રંગ નારંગી-ભૂખરો હોય છે.
ઉત્તર:
ખોટું

(14) ઝિકના ટુકડાની મંદ HCl સાથે પ્રક્રિયા થતાં H₂(g) મળે છે.
ઉત્તર:
ખરું

(15) Mg ખૂબ જ નિષ્ક્રિય ધાતુ છે.
ઉત્તર:
ખોટું

(16) Ca(OH)₂ ને ચૂનાનું નીતર્યું પાણી પણ કહે છે.
ઉત્તર:
ખરું

(17) કુદરતી વાયુનું દહન એ ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા છે.
ઉત્તર:
ખરું

(18) પાણીના વિદ્યુતવિભાજન દરમિયાન વિદ્યુતધ્રુવો ઉપર મળતા H₂ અને O₂ વાયુનું કદથી પ્રમાણ 1: 1 હોય છે.
ઉત્તર:
ખોટું

(19) Na₂SO₄ + BaCl₂ → BaSO₄ + 2NaCl એ દ્વિવિસ્થાપન પ્રક્રિયા છે.
ઉત્તર:
ખરું

(20) MgO + H₂ → Mg + H₂O એ ઑક્સિડેશન પ્રક્રિયા છે.
ઉત્તર:
ખોટું

પ્રશ્ન 5.
જોડકાં જોડો :
(1)

ઉત્તર:
(1 – c), (2 – a), (3 – b)

(2)

ઉત્તર:
(1 – b), (2 – c), (3 – a)

(3)

ઉત્તર:
(1 – c), (2 – a)

(4)

ઉત્તરઃ
(1 – c), (2 – a)

પ્રશ્ન 6.
પ્રક્રિયાઓ પૂર્ણ કરો:
(1) Fe + CuSO₄ → …………. + ……………..
ઉત્તરઃ
FeSO₄ + Cu

(2) પોટેશિયમ સલ્ફટ + બેરિયમ બ્રોમાઇડ → …………….. + …………….
ઉત્તરઃ
2KBr + BaSO₄

(3) Pb(NO₃)₂ + 2KI → ……………… + …………..
ઉત્તરઃ
PbI₂ + 2KNO₃

(4) Zn + 2HCl → …………… + ……………….
ઉત્તરઃ
ZnCl₂ + H₂

(5) 6CO₂(aq) + 12H₂O(l) ……………… + ……………. + …………….
ઉત્તરઃ
C₆H₁₂O₆₂(aq) + 6O₂(aq) + 6H₂O(l)

(6) 2Na + 2H₂O → ………………. + …………….
ઉત્તરઃ
2NaOH + H₂

(7) CaO + H₂O + …………….
ઉત્તરઃ
Ca(OH)₂

(8) 2Pb(NO₃)₂ ………… + ………… + …………..
ઉત્તરઃ
2PbO + 4NO₂ + O₂

(9) 2AgCl ……………. + …………..
ઉત્તરઃ
2Ag + Cl₂

(10) AgNO₃ + NaCl → ……………… + ……………..
ઉત્તરઃ
AgCl + NaNO₃

(11) CuO + H₂ …………….. + ……………..
ઉત્તરઃ
Cu + H₂O

(12) Na₂CO₃ + CaCl₂ → …………. + …………..
ઉત્તરઃ
CaCO₃ + 2NaCl

(13) Fe₂O₃ + 2Al → ……….. + …………..
ઉત્તરઃ
Al₂O₃ + 2Fe

(14) 2PbO + C → ………….. + ……………..
ઉત્તરઃ
2Pb + CO₂

(15) 2HNO₃ + Ca(OH)₂ → …………… + ………………..
ઉત્તરઃ
Ca(NO₃)₂ + 2H₂O

(16) CO(g) + 2H₂(g) …………….
ઉત્તરઃ
CH₃OH(l)

પ્રશ્ન 7.
(I) નીચેના દરેક પ્રશ્ન માટે આપેલા વિકલ્પોમાંથી સાચો વિકલ્પ પસંદ કરી ઉત્તર લખો:

1. 6 g હાઇડ્રોજનનું અધિક ઑક્સિજનની હાજરીમાં દહન થાય છે, તો ઉત્પન્ન થતા પાણીનું દળ ………………
A. 54 g
B. 108 g
C. 36 g
D. 18 g
ઉત્તરઃ
A. 54

Hint:

6g = 3 મોલ
સમીકરણ પરથી,
2 મોલ H₂ = 2 મોલ H₂O
∴ 3 મોલ H₂ = (?)
\(\frac{3 \times 2}{2}\) = 3 મોલ
∴ H₂O નું દળ = મોલ × આણ્વીય દળ
= 3 × 18
= 54 g

2. નીચે પૈકી કઈ માહિતી સમતોલિત રાસાયણિક સમીકરણ દ્વારા મળતી નથી?
A. પ્રક્રિયકો અને નીપજોની ભૌતિક અવસ્થા
B. જે-તે પ્રક્રિયામાં સંકળાયેલા તમામ પદાર્થોની સંજ્ઞા અને રાસાયણિક સૂત્રો
C. પ્રક્રિયકો અને બનતી નીપજોના પરમાણુ / અણુઓની સંખ્યા
D. જે-તે પ્રક્રિયા વાસ્તવિક રીતે શક્ય છે કે નહીં
ઉત્તરઃ
D. જે-તે પ્રક્રિયા વાસ્તવિક રીતે શક્ય છે કે નહીં

3. દીવાલને સફેદ રંગવાની ક્રિયામાં નીચે પૈકી કઈ પ્રક્રિયા થતી હશે?
A. 2Ca + O₂ → 2CaO
B. CaO + H₂O → Ca(OH)₂ + ઉષ્મા
C. Ca(OH)₂ + CO₂ → CaCO₃ + H₂O
D. Ca(OH)₂ \(\stackrel{\Delta}{\longrightarrow}\) CaO + H₂O
ઉત્તરઃ
C. Ca(OH)₂ + CO₂ → CaCO₃ + H₂O

4. સૂકી કસનળીમાં લેડ નાઇટ્રેટના સ્ફટિકને ખૂબ ગરમ કરતાં …………….
A. સ્ફટિક તુરંત પીગળે છે.
B. કથ્થાઈ રંગની બાષ્પ મળે છે.
C. કસનળીમાં સફેદ ધુમાડો ઉદ્ભવે છે.
D. પીળા અવક્ષેપ મળે છે.
ઉત્તરઃ
B. કથ્થાઈ રંગની બાષ્પ મળે છે.

5. મંદ HCને Znના ટુકડા રાખેલી કસનળીમાં ઉમેરતાં …………….
A. ધાતુની સપાટી ચમકવાળી બને છે.
B. પ્રક્રિયા મિશ્રણ દૂધિયું બને છે.
C. વાયુની ખરાબ વાસ અનુભવાય છે.
D. રંગવિહીન તેમજ ગંધવિહીન વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે.
ઉત્તરઃ
D. રંગવિહીન તેમજ ગંધવિહીન વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે.

6. અખાદ્યાત્મકતાને અટકાવવા માટે શું કરી શકાય?
A. ઍન્ટિ-ઑક્સિડન્ટ ઉમેરવા પડે.
B. ખોરાકને ફ્રિજમાં રાખવો પડે.
C. ખોરાકને પ્રકાશની અસરથી બચાવવો પડે.
D. આપેલ તમામ
ઉત્તરઃ
D. આપેલ તમામ

7. નીચે પૈકી કઈ પ્રક્રિયા એક વિસ્થાપનીય પ્રક્રિયા નથી?
A. CuO + H₂ → H₂O + Cu
B. Zn + CuSO₄ → ZnSO₄ + Cu
C. 4NH₃ + 5O₂ → 4NO + 6H₂O
D. Zn + 2HCl → H₂ + ZnCl₂
ઉત્તરઃ
C. 4NH₃ + 5O₂ → 4NO + 6H₂O

8. એક તત્ત્વ આને ખુલ્લી ભેજવાળી હવામાં રાખતાં લાલ-કથ્થાઈ રંગમાં બદલાય છે અને નવું સંયોજન Y બને છે, તો X અને Y ઓળખો.
A. X = Fe, Y = Fe₂O₃
B. X = Ag, Y = Ag₂s
C. X = Cu, Y = CuO
D. X = Al, Y = Al₂O₃
ઉત્તરઃ
A. X = Fe, Y = Fe₂O₃

9. નીચે આપેલી પ્રક્રિયામાં રિડક્શનકર્તા પદાર્થ કયો છે?
3O₂(g) + 2H₂S(g) + 2H₂O(l) + 2SO₂(g)
A. O₂
B. H₂S
C. H₂O
D. SO₂
ઉત્તરઃ
B. H₂S

10. CO₂ અને H₂ બંને વાયુઓ ..
A. હવા કરતાં ભારે છે.
B. રંગવિહીન છે.
C. ઍસિડિક સ્વભાવ ધરાવે છે.
D. પાણીમાં દ્રાવ્ય છે.
ઉત્તરઃ
B. રંગવિહીન છે.

11. લેડ (II) નાઈટ્રેટના વિઘટનથી લેડ (II) ઑક્સાઈડ, નાઇટ્રોજન ડાયૉક્સાઈડ અને ઑક્સિજન વાયુ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રક્રિયાના સમતુલિત સમીકરણમાં નાઇટ્રોજન ડાયૉક્સાઇડનો સહગુણક શો હશે?
A. 1
B. 2
C. 3
D. 4
ઉત્તરઃ
D. 4

12. લાલ-કથ્થાઈ રંગની કોપર ધાતુને ગરમ કરતાં કાળી ઘન સપાટી મળે છે. નીચે પૈકી કયું વિધાન અસત્ય છે?
A. કાળો ઘન પદાર્થ CuO છે.
B. આ રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા છે.
C. આ અવક્ષેપન પ્રક્રિયા છે.
D. કોપરનું ઑક્સિડેશન થાય છે.
ઉત્તરઃ
C. આ અવક્ષેપન પ્રક્રિયા છે.

13. સિલ્વર ક્લોરાઇડને ઘેરા રંગની બૉટલમાં સંઘરવામાં આવે છે, કારણ કે ………………..
A. તે સફેદ ઘન પદાર્થ છે.
B. તે રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા આપે છે.
C. તેને સૂર્યપ્રકાશની અસરથી બચાવી શકાય.
D. આપેલ પૈકી એક પણ નહિ
ઉત્તરઃ
C. તેને સૂર્યપ્રકાશની અસરથી બચાવી શકાય.

14. Znના સળિયાને કૉપર નાઈટ્રેટના દ્રાવણમાં મૂકી અવલોકન કરતાં …………….
A. Zn પર Cu જમા થાય છે.
B. Cu પર Zn જમા થાય છે.
C. Cu²⁺ નું ઑક્સિડેશન થાય છે.
D. દ્રાવણનો વાદળી રંગ ઘાટો બને છે.
ઉત્તરઃ
A. Zn પર Cu જમા થાય છે.

15. H, વાયુની 02 વાયુ સાથેની પ્રક્રિયાથી પાણી પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રક્રિયા નીચે પૈકી શાનું ઉદાહરણ છે?
A. સંયોગીકરણ પ્રક્રિયા
B. રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા
C. ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા
D. આપેલી બધી જ પ્રક્રિયાઓ
ઉત્તરઃ
D. આપેલી બધી જ પ્રક્રિયાઓ

16. નીચે આપેલી પ્રક્રિયા માટે સાચું વિધાન પસંદ કરોઃ
CuO + H₂ → Cu + H₂O
A. CuO એ ઑક્સિડેશનકર્તા છે.
B. Hઝનું ઑક્સિડેશન થાય છે.
C. વિસ્થાપન પ્રક્રિયા છે.
D. આપેલ તમામ
ઉત્તરઃ
D. આપેલ તમામ

17. નીચેના વિધાન માટે યોગ્ય વિકલ્પ પસંદ કરો:
વિધાન 1: Mgની પટ્ટીને હવામાં સળગાવવાની પ્રક્રિયા રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા છે.
વિધાન 2: ધાતુના ઑક્સાઇડમાં ઑક્સિજનનો ઑક્સિડેશન આંક – 1 છે.
A. વિધાન 1 સાચું છે.
B. વિધાન 2 ખોટું છે.
C. વિધાન 1 સાચું છે, પણ વિધાન 2 ખોટું છે.
D. વિધાન 1 અને 2 બંને ખોટાં છે.
ઉત્તર:
C. વિધાન 1 સાચું છે, પણ વિધાન 2 ખોટું છે.

(II) એક કરતાં વધારે ઉત્તરવાળા પ્રશ્નો (MCQs)

1. 2Al + Cr₂O₃ → Al₂O₃ + 2Cr એ કઈ પ્રક્રિયા છે?
(i) ઑક્સિડેશન
(ii) રિડક્શન
(iii) રેડૉલ

A. માત્ર (i)
B. માત્ર (ii)
C. (i), (ii), (iii)
D. આપેલ પૈકી એક પણ નહિ
ઉત્તર:
C. (i), (ii), (iii)

2. રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા માટે શું સાચું છે?
(i) રિડક્શનકર્તા પદાર્થ પોતે ઑક્સિડેશન પામે છે.
(ii) રિડક્શનકર્તા પદાર્થ પોતે રિડક્શન પામે છે.
(iii) રિડક્શન પ્રક્રિયા હંમેશાં કેથોડ ધ્રુવ પર થાય છે.
(iv) ઑક્સિડેશનકર્તા પદાર્થ પોતે ઑક્સિડેશન પામે છે.

A. (i), (ii)
B. (i), (iii)
C. માત્ર (iii)
D. આપેલ તમામ
ઉત્તર:
B. (i), (iii)

૩. પાણીમાં કળીચૂનો ઉમેરતાં તીવ્ર અવાજ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રક્રિયા કેવા પ્રકારની કહેવાય?
(i) સંયોગીકરણ
(ii) ઉષ્માશોષક
(iii) ઉખાક્ષેપક
(iv) રેડૉલ

A. માત્ર (i)
B. માત્ર (iii)
C. (i), (ii), (iii)
D. માત્ર (iv)
ઉત્તર:
C. (i), (ii), (iii)

4. નીચે પૈકી કઈ પ્રક્રિયાઓ ઉષ્માક્ષેપક છે?
(i) પાણીનું બાષ્પીભવન
(ii) H₂SO₄ નું મંદન
(iii) પાણીની કળીચૂના સાથેની પ્રક્રિયા
(iv) સ્ફટિકમય કપૂરનું ઊર્ધ્વપાતન

A. (i) અને (ii)
B. (ii) અને (iv)
C. (i) અને (iv)
D. (ii) અને (iii)
ઉત્તર:
D. (ii) અને (iii)

5. 4NH₃(g) + 5O₂(g) → 4NO(g) + 6H₂O(g) એ કઈ પ્રક્રિયા છે?
(i) વિસ્થાપન પ્રક્રિયા
(ii) દહન પ્રક્રિયા
(iii) રેડૉક્ષ પ્રક્રિયા
(iv) તટસ્થીકરણ પ્રક્રિયા

A. (i) અને (iv)
B. (ii) અને (iii)
C. (ii) અને (iv)
D. (i) અને (ii)
ઉત્તર:
B. (ii) અને (iii)

પ્રશ્ન 8.
આકૃતિ અને ચિત્ર આધારિત પ્રશ્નોના ઉત્તર લખો: ૯
(1) આપેલ આકૃતિમાં ઍનોડ ધરાવતી કસનળીમાં કયો વાયુ જમા થશે?

ઉત્તર:
ઑક્સિજન વાયુ

(2) આપેલ આકૃતિમાં પ્રક્રિયા થશે? રંગપરિવર્તન લખો.

ઉત્તર:
ના. રંગપરિવર્તન થશે નહિ. દ્રાવણનો રંગ લીલો જ રહેશે.

(૩) આકૃતિમાં દર્શાવ્યા મુજબ બીકરમાં નવસારનો પાઉડર લઈ, તેમાં પાણી ઉમેરતાં તાપમાનમાં શો ફેર પડશે? પ્રક્રિયા કયા પ્રકારની હશે?

ઉત્તર:
તાપમાન ઘટશે. ∴ પ્રક્રિયા ઉષ્માશોષક બનશે.

(4) આકૃતિમાં દર્શાવ્યા મુજબ શ્વેતા કયા વાયુની તીવ્ર વાસ અનુભવશે?

ઉત્તર:
SO₂ – સલ્ફર ડાયૉક્સાઇડ

મૂલ્યો આધારિત પ્રશ્નોત્તર
(Value Based Questions with Answers)

પ્રશ્ન 1.
હિતાર્થીએ જોયું કે તેણીની દાદી અથાણાને સિરામિકના ઘડામાં રે સંઘરે છે. તેણીએ જાણ્યું કે અથાણાને ધાતુના પાત્રમાં ના સંઘરવા જોઈએ. તેણીની મિત્ર ઘણી વાર ઍલ્યુમિનિયમના વરખમાં વીંટાળીને અથાણાં લાવે છે. હિતાર્થીએ સલાહ આપી છે કે અથાણાંને ધાતુના વરખમાં વીંટાળવા ન જોઈએ.

1. ધાતુના પાત્રમાં અથાણાં શા માટે ના સંઘરવા જોઈએ?
2. અથાણાંમાં રહેલા કયા પદાર્થો ધાતુના પાત્ર સાથે પ્રક્રિયા કરે છે?
3. ઉપરોક્ત કાર્યમાં હિતાર્થનો કયો ગુણ જોવા મળે છે?

ઉત્તર:

1. અથાણાં કૉપર, ઍલ્યુમિનિયમ વગેરે ધાતુ સાથે પ્રક્રિયા કરે છે. આથી ધાતુના પાત્રમાં અથાણાં ના સંઘરવા જોઈએ.
2. અથાણામાં રહેલ ઍસિડિક ગુણવાળા પદાર્થો ધાતુના પાત્ર સાથે પ્રક્રિયા કરે છે.
3. હિતાથમાં જાગૃતિ અને જવાબદાર નાગરિક તરીકેનો ગુણ જોવા મળે છે.

પ્રશ્ન 2.
સુરેખા ચાંદીના દાગીના કાળા પડી જવાથી તથા ચમક ગુમાવવાથી ખૂબ ઉદાસ છે. તેના પિતા જે વિજ્ઞાન-શિક્ષક છે. તેમણે દાગીના દંતક્રીમ વડે ધોઈને સાફ કરી આપ્યા અને દાગીનાની મૂળ ચમક પાછી લાવી આપી.

1. ચાંદીના દાગીના ખુલ્લામાં રાખતાં શા માટે કાળા પડી જાય છે?
2. દંતક્રીમ (ટૂથપેસ્ટ) વડે ચાંદીની ચમક કેવી રીતે પાછી આવે છે?
3. આ કાર્યમાં સુરેખાના પિતાનો કયો ગુણ જોવા મળે છે?

ઉત્તર:

1. ચાંદીના દાગીનાની હવામાંના વાયુઓ અને ભેજ સાથે ક્ષારણ પ્રક્રિયા થાય છે, જેના લીધે તે કાળા પડી જાય છે.
2. દંતક્રીમ (ટૂથપેસ્ટ) ચાંદીના કાળા પડ જે સિલ્વર સલ્ફાઇડનું બનેલું હોય છે, તેની સાથે પ્રક્રિયા કરી કાળા પડને દૂર કરે છે.
3. સુરેખાના પિતામાં એક શિક્ષક તરીકેની જવાબદાર વર્તણૂક અને શીખવવાની કળાનો ગુણ જોવા મળે છે.

પ્રશ્ન ૩.
રાકેશ તેના પિતરાઈને મળવા માટે સરકારી દવાખાનાની મુલાકાત લે છે. તેણે નિહાળ્યું કે ઔષધોને ઘેરા રંગની બૉટલોમાં યોગ્ય રીતે સંઘરેલાં નહોતાં. ઉપરાંત પ્રકાશ અને ઊર્જાથી પણ દૂર રાખ્યાં નહોતાં. રાકેશે તુરંત જ મેડિકલ સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટનું ધ્યાન દોરી તેમને માહિતગાર કર્યા અને બધી જ ઔષધોને યોગ્ય રીતે સંઘરાય તેની ખાતરી કરી.

1. કેટલાંક ઔષધોને ઠંડી જગ્યાએ ઘેરા રંગની બૉટલમાં શા માટે સંઘરવામાં આવે છે?
2. કેટલાંક ઔષધોને રેફ્રિજરેટરમાં શા માટે રાખવામાં આવે છે?
3. ઉપરોક્ત કાર્યમાં રાકેશનો ક્યો ગુણ જોવા મળે છે?

ઉત્તર:

1. કેટલાંક ઔષધોને સૂર્યપ્રકાશની હાજરીમાં અને ઊંચા તાપમાને રાખતાં તે પ્રક્રિયા કરે છે અને તેનું બંધારણ સંપૂર્ણપણે બદલાઈ જાય છે. આથી ઔષધનું બંધારણ બદલાય નહીં તે માટે તેને ઠંડી જગ્યાએ ઘેરા રંગની બૉટલમાં સંઘરવામાં આવે છે.
2. કેટલાંક ઔષધો ઓરડાના તાપમાન કરતાં સહેજ તાપમાન વધે તો જોખમી કે ઝેરી બને છે. આથી તાપમાન ઘટાડવા તેમને રેફ્રિજરેટરમાં રાખવામાં આવે છે.
3. રાકેશે દવાઓને યોગ્ય પરિસ્થિતિમાં સંઘરવી જોઈએ તેનું મહત્ત્વ સમજાવ્યું.

પ્રાયોગિક કૌશલ્યો આધારિત પ્રશ્નોત્તર
(Practical Skill Based Questions with Answers)

પ્રશ્ન 1.
ધારો કે તમે ઝિકના પડવાળી આયર્નની ખીલીને કૉપર સલ્ફટના વ દ્રાવણમાં ઉમેરો તો શું થાય? તમારી ધારણા માટે યોગ્ય કારણ છે આપો.
ઉત્તર:
ઝિક ધાતુના પડવાળી આયર્નની ખીલી, કૉપર સલ્ફટ સાથે પ્રક્રિયા કરશે અને દ્રાવણનો વાદળી રંગ ધીમે ધીમે ફિક્કો પડશે અને થોડાક સમય પછી દ્રાવણ આછા લીલા રંગનું રે બનશે, કારણ કે હવે આયર્નની ખીલી કૉપર સલ્ફટ સાથે પ્રક્રિયા કરશે. આવું થવાનું કારણ એ છે કે લોખંડ અને ઝિક બંને કૉપર સલ્ફટના દ્રાવણમાંના કૉપરનું વિસ્થાપન કરે છે, કારણ કે કોપર કરતાં આયર્ન અને ઝિંક વધુ સક્રિય ધાતુ છે.

પ્રશ્ન 2.
પ્રયોગશાળામાં બે કસનળીઓમાં સોડિયમ ધાતુ અને ઝિંક ધાતુ આપેલી છે. જેનો ભેદ કેવી રીતે પારખશો? કોઈ પણ ધાતુને ના સ્પર્શવાની સલાહ આપવામાં આવી છે. જોવા મળતી પ્રક્રિયાનું નામ જણાવો.
ઉત્તરઃ
સૌપ્રથમ હું બંને કસનળીઓમાં થોડુંક પાણી ઉમેરીને થતી પ્રક્રિયાનું નિરીક્ષણ કરીશ.
જે કસનળીમાં પ્રક્રિયા ઝડપથી પૂર્ણ થતી હશે, તેમાં Na ધાતુ હશે. આ કસનળીમાં H₂(g) વાયુ પણ ઉત્પન્ન થાય છે.
2Na + 2H₂O → 2NaOH + H₂
આ પ્રક્રિયા સંયોગીકરણ અને ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા છે.

પ્રશ્ન 3.
યોગશીલ પ્રક્રિયા કે જે ઉષ્માક્ષેપક સ્વભાવ ધરાવતી હોય તેનું ? ઉદાહરણ આપો. તેનો ઉષ્માક્ષેપક સ્વભાવ પ્રયોગશાળામાં કેવી રીતે દર્શાવશો?
ઉત્તર:
કળીચૂનો (કેલ્શિયમ ઑક્સાઈડ) પાણી સાથે પ્રક્રિયા કરી ખૂબ જ ઉષ્મા મુક્ત કરે છે. મુક્ત થતી ઉખાને થરમૉમિટર વડે પ્રયોગશાળામાં માપી શકાય છે.

પ્રશ્ન 4.
શિક્ષકને પ્રયોગશાળામાં બતાવવું છે કે દરેક સ્ફટિકને ગરમ કરતાં તેનું વિઘટન થઈ તે પાણી આપે છે, જે કસનળીમાં ઉપરની સપાટી પર જમા થાય છે. શિક્ષક આ પ્રવૃત્તિ કરવા માટે પ્રયોગશાળામાં ઉપયોગમાં લઈ શકે તેવાં ચાર સંયોજનોનાં નામ આપો.
ઉત્તર:
શિક્ષક નીચેનાં ચાર સંયોજનો લઈ શકે છે :

1. વાદળી વિટ્રોલ એટલે કે કૉપર સલ્ફટ (વાદળી સ્ફટિકમય ક્ષાર)
2. ગ્રીન વિટ્રોલ એટલે કે આયર્ન સલ્ફટ (લીલો સ્ફટિકમય ક્ષાર)
3. સોડિયમ કાર્બોનેટ (સફેદ રંગના સ્ફટિક)
4. કૅલ્શિયમ સલ્ફટ (સફેદ રંગના સ્ફટિક)

પ્રશ્ન 5.
એક વિદ્યાર્થીને પ્રયોગશાળામાં આયર્ન સલ્ફટની વિઘટન પ્રક્રિયાનો અભ્યાસ કરવો છે. વિદ્યાર્થીએ શી કાળજી લેવી જોઈએ અને શા માટે?
ઉત્તર:
વિદ્યાર્થીએ એપ્રન પહેરીને, હાથમોજાં અને ચશ્માં સલામતી માટે પહેરવા જોઈએ, કારણ કે આયર્ન સલ્ફટ ધરાવતી કસનળીને ગરમ કરતાં દાઝી જવાની સંભાવના રહેલી છે. વધુમાં, આયર્ન સલ્ફટની વિઘટન પ્રક્રિયા દરમિયાન ઉત્પન્ન થતો સલ્ફર ડાયૉક્સાઈડ વાયુ તીવ્ર વાસવાળો હોવાથી વિદ્યાર્થીએ મુખવટાનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ અથવા નિર્ગમ પંખો (ઍક્ઝોસ્ટ ફેન) ચાલુ રાખવો જોઈએ.

Memory Map