This GSEB Class 8 Science Notes Chapter 6 દહન અને જ્યોત covers all the important topics and concepts as mentioned in the chapter.
દહન અને જ્યોત Class 8 GSEB Notes
→ જે રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન પદાર્થ ઑક્સિજન સાથે પ્રક્રિયા કરીને ઊર્જા ઉત્પન્ન કરે છે તેને દહન કહે છે. આ ઊર્જા ગરમી સ્વરૂપે અને કોઈ વાર ગરમી તથા પ્રકાશ સ્વરૂપે હોય છે.
→ જે પદાર્થોનું હવામાં દહન થાય છે તેમને દહનશીલ પદાર્થો કહે છે.
→ જે નીચામાં નીચા તાપમાને પદાર્થ સળગે છે તે તાપમાનને તે પદાર્થનું જ્વલનબિંદુ (Ignition temperature) કહે છે.
→ દહન માટે પદાર્થને તેના જ્વલનબિંદુ સુધી પહોંચવું જરૂરી છે.
→ જ્વલનશીલ પદાર્થોનાં જ્વલનબિંદુ પ્રમાણમાં નીચાં હોય છે.
→ આગના નિયંત્રણ માટે
- બળતણને મળતો હવાનો પુરવઠો અટકાવવો જોઈએ.
- બળતણનું તાપમાન નીચું લાવવું જોઈએ.
→ સામાન્ય રીતે આગને નિયંત્રિત કરવા પાણીનો ઉપયોગ થાય છે.
→ વિદ્યુતનાં સાધનો અને તેલથી લાગેલી આગને નિયંત્રિત કરવા માટે કાર્બન ડાયૉક્સાઈડ ફોમનો ઉપયોગ થાય છે. આ માટે પાણીનો ઉપયોગ કરી શકાય નહિ.
→ દહનના પ્રકારો ઝડપી દહન (Rapid combustion), સ્વયંસ્ફરિત દહન (Spontaneous combustion), વિસ્ફોટ (Explosion).
→ મીણબત્તીની જ્યોતનું બંધારણ :
- વાટ પાસેનો દહન ન થયેલા મીણની વરાળવાળો સૌથી અંદરનો વિસ્તાર (કાળો),
- અપૂર્ણ દહનવાળો મધ્યનો વિસ્તાર (પીળો),
- સંપૂર્ણ દહનવાળો સૌથી બહારનો વિસ્તાર (ભૂરો).
→ આદર્શ બળતણ સસ્તું, સરળતાથી ઉપલબ્ધ, ત્વરિત દહન પામે તેવું, દહનને અંતે કોઈ અવશેષ ન રહે તેવું અને સરળતાથી પરિવહન કરી શકાય તેવું હોવું જોઈએ.
→ બળતણની કાર્યક્ષમતા તેના કૅલરી મૂલ્યથી દર્શાવાય છે.
→ 1 કિગ્રા બળતણનું સંપૂર્ણ દહન થવાથી ઉત્પન્ન થતા ઉષ્માના જથ્થાને તેનું કૅલરી મૂલ્ય કહે છે.
→ કૅલરી મૂલ્યનો એકમ કિલોજૂલ પ્રતિ કિગ્રા (kJ/kg) છે.
→ બળતણનું અપૂરતું દહન હાનિકારક પદાર્થો ઉત્પન્ન કરે છે, જે શ્વાસ સંબંધિત રોગનું કારણ બને છે.
→ દહનથી ઉત્પન્ન થતા કાર્બન ડાયૉક્સાઇડનું વધતું પ્રમાણ ગ્લોબલ વૉર્મિંગ સર્જે છે.
→ દહનથી ઉત્પન્ન થતા સલ્ફર અને નાઈટ્રોજનના ઑક્સાઈડ ઍસિડ વર્ષા માટે કારણભૂત છે.
→ ઍસિડ વર્ષા ખેતીના પાક, જમીન અને ઇમારતો માટે હાનિકારક છે. આટલું જાણો
→ ઘન પદાર્થોનું દહન તબક્કાવાર થતું હોય છે.
→ ઘન પદાર્થ મય > બાષ્પશીલ પદાર્થ – દહન
→ પ્રવાહી બળતણ સપાટી પર ઉત્પન્ન થતી બાષ્પરૂપે સળગે છે.
→ કોઈ પણ પદાર્થનું દહન થવા માટે તેનું બાષ્પરૂપમાં રૂપાંતર થવું જરૂરી છે.
→ દહનક્રિયામાં હવામાંનો ઑક્સિજન જરૂરી છે.
→ હવાને બદલે કોઈ રસાયણનો ભાગ પણ હોઈ શકે. દા. ત., HNO (નાઈટ્રિક ઍસિડ), NH,CIO, (એમોનિયમ પરક્લોરેટ)
→ રાસાયણિક પદાર્થ વિઘટન દ્વારા પણ ઉષ્મા, પ્રકાશ નિપજાવી દહન પ્રાપ્ત કરી શકે. દા. ત., ઍસેટિલિન, ઓઝોન, હાઇડ્રોજન પેરોક્સાઈડ.
→ ઍસિડ વર્ષા (Acid rain): સલ્ફર ડાયૉક્સાઈડ અને નાઇટ્રોજન ઑક્સાઇડ જેવા પ્રદૂષકો વરસાદના પાણી સાથે ભળીને ઍસિડ બનાવે છે. આવા વરસાદને ઍસિડ વર્ષા કહે છે.
→ કૅલરી મૂલ્ય Caloric value): 1 kg બળતણનું સંપૂર્ણ દહન થવાથી ઉત્પન્ન થતા ઉષ્મા-ઊર્જાના જથ્થાને તે બળતણનું કેલરી મૂલ્ય કહે છે.
→ દહન (Combustion): જે રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન પદાર્થ ઑક્સિજન સાથે પ્રક્રિયા કરી ઊર્જા ઉત્પન્ન કરે છે, તે પ્રક્રિયા.
→ વનનાબૂદી Deforestation) બળતણ માટે મોટા પાયે વૃક્ષો કાપવાની જ – ક્રિયા વનનાબૂદી છે.
→ વિસ્ફોટ (Explosion): જે પ્રક્રિયા દરમિયાન મોટા જથ્થામાં ઉદ્ભવતા વાયુનું પ્રસરણ થાય અને આ પ્રસાર પ્રકાશ, ઉષ્મા અને અવાજ સ્વરૂપે પ્રગટ થાય તે પ્રક્રિયાને વિસ્ફોટ કહે છે.
→ જ્યોત (Flame) ઃ દહન દરમિયાન પદાર્થની ઉપરનો સળગતો અને પ્રકાશ આપતો ભાગ રચાય છે તેને જ્યોત કહે છે.
→ અગ્નિશામક (Fire extinguisher) : આગને કાબૂમાં લેવા માટે વપરાય છે. અગ્નિશામક આગને મળતી હવાનો પુરવઠો બંધ કરી બળતણનું તાપમાન નીચું લાવવાનું કાર્ય કરે છે.
→ બળતણ (uels): જે પદાર્થો દહન પામી ઉષ્મા-ઊર્જા ઉત્પન્ન કરે તેમને બળતણ કહે છે.
→ બળતણ ક્ષમતા (Fuel efficiency) : બળતણની ક્ષમતા કૅલરી મૂલ્યમાં દર્શાવાય છે. એક કિલોગ્રામ બળતણના સંપૂર્ણ દહનથી ઉત્પન્ન થતી ઉષ્માના જથ્થાને તેનું કેલરી મૂલ્ય કહે છે.
→ ગ્લોબલ વૉર્મિંગ (Global warming) બળતણના દહનથી પૃથ્વીના વાતાવરણના તાપમાનમાં થતા વધારાને ગ્લોબલ વૉર્મિંગ કહે છે.
→ આદર્શ બળતણ Ideal fuel)ઃ જરૂરિયાત પ્રમાણે મોટા પ્રમાણમાં ઉષ્મા ઉત્પન્ન કરતું અને કોઈ જ અનિચ્છનીય અવશેષ છોડતું ન હોય તેવા બળતણને આદર્શ બળતણ કહે છે.
→ જ્વલનબિંદુ Ignition temperature)ઃ નીચામાં નીચું તાપમાન કે જે તાપમાને પદાર્થ સળગે છે તેને તેનું જ્વલનબિંદુ કહે છે.
→ જ્વલનશીલ પદાર્થો (Inflammable substances) : પદાર્થો જેમનું જ્વલનબિંદુ નીચું હોય અને સરળતાથી જ્યોત સાથે સળગે તે પદાર્થોને જ્વલનશીલ પદાર્થો કહે છે.