Gujarat Board GSEB Solutions Class 8 Sanskrit Chapter 3 प्रहेलिकाः Textbook Exercise Important Questions and Answers, Notes Pdf.
Gujarat Board Textbook Solutions Class 8 Sanskrit Chapter 3 प्रहेलिकाः
GSEB Solutions Class 8 Sanskrit प्रहेलिकाः Textbook Questions and Answers
1. Pronounce the following words correctly:
નીચેના શબ્દોનું શુદ્ધ ઉચ્ચારણ કરો :
(1) काकोऽयम्
(2) पन्नगः
(3) अजस्रम्
(4) स्फुटवक्ता
(5) पर्वताग्रे
(6) भोजनान्ते
(Under the guidance of your Sanskrit teacher pronounce the given words clearly and correctly thrice.)
(તમારા સંસ્કૃત શિક્ષકના માર્ગદર્શન હેઠળ આ શબ્દોનું સ્પષ્ટ અને શુદ્ધ ઉચ્ચારણ ત્રણ વાર કરો.)
2. Answer the following questions :
નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ આપો :
પ્રશ્ન 1.
एकचक्षुः कः अस्ति?
उत्तर:
काकः एकचक्षुः अस्ति।
The crow has one eye.
કાગડો એક આંખવાળો છે.
પ્રશ્ન 2.
कः धान्यभक्षणं करोति?
उत्तर:
हलं धान्यभक्षणं करोति।
A consumes grains.
હળ ધાન્યનું ભક્ષણ કરે છે.
પ્રશ્ન 3.
सारथिः कुत्र तिष्ठति?
उत्तर:
सारथिः भूमौ तिष्ठति।
The charioteer stays on the ground.
સારથિ જમીન ઉપર ઊભો છે.
પ્રશ્ન 4.
रथः कुत्र याति?
उत्तर:
रथः पर्वताग्रे (पर्वतस्य अग्रभागे) याति।
The chariot goes to the top of the mountain.
રથ પર્વતની ટોચ પર જાય છે.
પ્રશ્ન 5.
रामेण का प्रेषिता?
उत्तर:
रामेण सीतायै सुवर्णस्य मुद्रिका प्रेषिता।
Lord Rama has sent a golden ring for Seeta.
શ્રીરામે સીતાને સોનાની વીંટી મોકલી.
પ્રશ્ન 6.
जयन्तः कस्य पुत्रः?
उत्तर:
जयन्तः शक्रस्य (इन्द्रस्य) पुत्रः।
Jayanta is Shakra’s (Indra’s) son.
જયંત શક્રનો (ઇન્દ્રનો) પુત્ર છે.
3. Fill in the blanks selecting appropriate word from the brackets :
કૌંસમાંથી યોગ્ય શબ્દ પસંદ કરી ખાલી જગ્યા પૂરો :
- चतुर्मुखः ……………………………….. अस्ति। (ब्रह्मा, विष्णुः, शङ्करः)
- भोजनान्ते पेयम् ………………………………..। (दुग्धम्, सुपम्, तक्रम्)
- अपदः शब्दस्य अर्थः ………………………………..। (सपादः, पादरहितः, पादः)
- रथः ……………………………….. चलति। (वायुवेगेन, जलवेगेन, विद्युत्वेगेन)
- विष्णुपदं ……………………………….. प्रोक्तम्। (सुलभम्, उन्नतम्, दुर्लभम्)
उत्तर:
- चतुर्मुखः ब्रह्मा अस्ति।
- भोजनान्ते तक्रम् पेयम्।
- अपदः शब्दस्य अर्थः पादरहितः।
- रथः वायवेगेन चलति।
- विष्णुपदं दुर्लभम् प्रोक्तम्।
4. Write the following shlokas in good handwriting :
નીચેના શ્લોકો સુંદર અક્ષરોમાં લખો :
- भोजनान्ते ……………………………….. दुर्लभम्॥
- अपदो दूरगामी ……………………………….. पण्डितः॥
उत्तर:
- भोजनान्ते च किं पेयं जयन्तः कस्य वै सुतः।
कथं विष्णुपदं प्रोक्तं तक्रं शक्रस्य दुर्लभम्।। - अपदो दूरगामी च साक्षरो न च पण्डितः।
अमुखः स्फुटवक्ता च यो जानाति स पण्डितः।।
5. Translate the following English words into Sanskrit :
નીચે આપેલા ગુજરાતી શબ્દોને સંસ્કૃતમાં લખો :
- after dinner
- without mouth
- one step
- ring
- one who is going away
- one who rides a bullock
उत्तर:
- after dinner – भोजनान्ते
- without mouth – अमुखः, मुखरहितः
- one step – पदम् एकम्
- ring – मुद्रिका
- one who is going away – दूरगामी
- one who rides a bullock – वृषारूढ:
6. Here are some conjuncts/compounds used in the unit. Form other words like them :
અહીં આ એકમમાં વપરાયેલ સામાસિક શબ્દો આપ્યા છે, જેના આધારે અન્ય શબ્દો બનાવો :
- From वृष-वृषारूढः। In the same way –
अश्व ……………………………….. गज ……………………………….. वृक्ष ……………………………….. - From पदम्-पदमेकम्। In the same way –
शब्दम् ……………………………….. वाक्यम् ……………………………….. गीतम् ……………………………….. - From भोजन-भोजनान्ते। In the same way –
दिन ……………………………….. निशा ……………………………….. वर्षा ……………………………….. - From पर्वतः-पर्वताये। In the same way –
रथ ……………………………….. वृक्ष ……………………………….. कर ………………………………..
उत्तर:
- From ‘वृष’ – ‘वृषारूढः’। In the same way :
From – अश्व – अश्वारूढः, गज – गजारूढः, वृक्ष – वृक्षारूढः। - From ‘पदम्’ – ‘पदमेकम्’। In the same way :
From – शब्दम् – शब्दमेकम्, वाक्यम् – वाक्यमेकम्, गीतम् – गीतमेकम्। - From ‘भोजन’ – ‘भोजनान्ते’। In the same way :
From – दिन – दिनान्ते, निशा – निशान्ते, वर्षा – वर्षान्ते। - From ‘पर्वतः’ – ‘पर्वताग्रे’। In the same way :
From – रथ – रथाग्रे, वृक्ष – वृक्षाग्रे, कर – कराग्रे।
Activity : પ્રવૃત્તિ:
- Find out a few prahelikas spoken in your native and write them.
તમારા વિસ્તારમાં બોલાતી અન્ય પ્રહેલિકાઓ શોધીને લખો. - Get the good slogans/thoughts helping us to be healthy and make a collection.
નીરોગી રહેવા માટેના વિવિધ ભાષાનાં અને સ્થાનિક સુવાક્યો મેળવી તેનો સંગ્રહ કરો.
Illustration:
- अजीर्णे भोजनं विषम्।
મનીનેં બોગને વિમ્ - आँखे त्रिफला, दांते लूण।
पेट न भरीए चारे खूण।।
આંખે ત્રિફળા, દાંતે લૂણ
પેટ ન ભરીએ ચારે ખૂણ
Sanskrit Digest Std 8 GSEB प्रहेलिकाः Additional Questions and Answers
1. Answer the following questions in Sanskrit and English:
પ્રશ્ન 1.
पन्नगः किम् इच्छति?
उत्तर:
पन्नगः बिलम् इच्छति।
The snake wishes to enter the hole.
પ્રશ્ન 2.
कः क्षीयते वर्धत च?
उत्तर:
समुद्रः चन्द्रमाः वा क्षीयते वर्धते च।
The sea or the moon wanes and waxes.
પ્રશ્ન 3.
ब्रह्मदेवस्य कति मुखानि सन्ति?
उत्तर:
ब्रह्मदेवस्य चत्वारि मुखानि सन्ति।
Lord Brahma has four faces.
પ્રશ્ન 4.
कः देवः वृषम् आरूढः (वृषारूढः) अस्ति?
उत्तर:
भगवान् शङ्करः वृषम् आरूढः (वृषारूढः) अस्ति।
Lord Shankara is sitting on a bull.
પ્રશ્ન 5.
साक्षरः पुरुषः कीदृशः भवति?
उत्तर:
साक्षरः पुरुषः पण्डितः भवति।
A learned (literate) man is a scholar.
પ્રશ્ન 6.
रथः कथं चलते?
उत्तर:
रथः वायुवेगेन चलते।
The chariot moves with the speed of wind.
પ્રશ્ન 7.
भोजनान्ते किं पेयम्?
उत्तर:
भोजनान्ते तक्रं पेयम्।
Buttermilk should be drunk at the end of a meal.
પ્રશ્ન 8.
विष्णुपदं कथं प्रोक्तम्?
उत्तर:
विष्णुपदं दुर्लभम् प्रोक्तम्।
The name of Vishnu is difficult to get (obtain).
પ્રશ્ન 9.
शक्रस्य (इन्द्रस्य) किं दुर्लभम्?
उत्तर:
शक्रस्य (इन्द्रस्य) अपि तकं दुर्लभम्।
It is difficult for even Shakra (Indra) to get buttermilk.
2. Answer the following questions in one sentence in English:
Question 1.
Which bird is famous by the name ‘Theat:’ ?
Answer:
‘एकचक्षुः’ means the one with one eye. A crow is famous by this name.
Question 2.
Why does the chariot not go forward even one step, though it moves with the speed of wind ?
Answer:
The chariot means the potter’s wheel which moves with the speed of wind. But it moves round and round on one place, so it does not go forward even one step.
Question 3.
What is difficult to get even for Indra ?
Answer:
Though Indra has all amenities and happiness, it is difficult to get buttermilk even for him.
Question 4.
Who is without feet but goes long distance ?
Answer:
A written letter is without feet but goes long distance.
3. Choose the correct option for the answer of the questions given below:
Question 1.
एकचक्षुः कः अस्ति?
A. काकः
B. सूची
C. काणः
D. पन्नगः
उत्तर:
A. काकः
Question 2.
‘पन्नगः’ इति शब्दस्य कः अर्थः?
A. सर्पः
B. काकः
C. समुद्रः
D. चन्द्रमाः
उत्तर:
A. सर्पः
Question 3.
कः चतुर्मुखः अस्ति?
A. ब्रह्मा
B. महादेवः शङ्करः
C. वृषः
D. शिवः
उत्तर:
A. ब्रह्मा
Question 4.
कः निर्जीवी निराहारी च अस्ति?
A. शिलाखण्डः
B. वृषः
C. हलम्
D. धान्यम्
उत्तर:
C. हलम्
Question 5.
कः अपदः अस्ति?
A. ग्रन्थः
B. लिखितं पत्रम्
C. लेखः
D. सूर्यस्य सारथिः
उत्तर:
B. लिखितं पत्रम्
Question 6.
अमुखः स्फुटवक्ता च कः वर्तते?
A. लिखितं पत्रम्
B. ग्रन्थः
C. लेखः
D. ईश्वरः
उत्तर:
A. लिखितं पत्रम्
Question 7.
पर्वताग्रे कः रथः याति?
A. यान्त्रिकं यानम्
B. कुम्भकारस्य चक्रम्
C. रेलयानम्
D. हेलिकॉप्टरम्
उत्तर:
B. कुम्भकारस्य चक्रम्
Question 8.
रथस्य सारथिः कुत्र तिष्ठति?
A. पर्वते
B. पर्वताग्रे
C. भूमौ
D. मार्गमध्ये
उत्तर:
C. भूमौ
Question 9.
रामेण किं प्रेषितम्?
A. रजतमुद्रिका
B. सुवर्णमुद्रिका
C. कर्णिका
D. सुवर्णकलिका
उत्तर:
B. सुवर्णमुद्रिका
Question 10.
जयन्तः ……………………………………………. सुतः अस्ति।
A. शक्रः
B. शक्रे
C. शुक्रस्य
D. शक्रस्य
उत्तर:
D. शक्रस्य
Question 11.
‘स + अक्षरः’ – सन्धिं कुरुत।
A. सअक्षर
B. साक्षरः
C. सक्षरः
D. सोक्षरः
उत्तर:
C. सक्षरः
Question 12.
‘बिलमिच्छन्न’ – सन्धिविच्छेदं कुरुत।
A. बिलो + इच्छन्न
B. बिलः + इच्छन् + न
C. बिलम् + इच्छन् + न
D. बिलम् + इच्छेत् + न
उत्तर:
C. बिलम् + इच्छन् + न
Question 13.
‘सुतः’ इति शब्दस्य कः अर्थः अस्ति?
A. Son
B. Charioteer
C. Cotton
D. Pure
उत्तर:
A. Son
Question 14.
‘साक्षरः’ इति शब्दस्य विरुद्धार्थकः शब्द कः अस्ति?
A. पण्डितः
B. प्राज्ञः
C. निरक्षरः
D. सुज्ञः
उत्तर:
C. निरक्षरः
Question 15.
‘शङ्करः’ इति शब्दस्य पर्यायशब्दः कः अस्ति?
A. ब्रह्मा
B. विष्णुः
C. वृषारूढः
D. चतुर्मुखः
उत्तर:
C. वृषारूढः
4. Fill in the blanks by selecting proper words from the brackets :
- …………………………….. निर्जीवी च निराहारी अस्ति। (सूचिः, हलम्, चक्रम्)
- अमुखः शब्दस्य अर्थः ……………………………..। (समुखः, सुमुखः, मुखरहितः)
- …………………………….. रथः याति। (समुद्राग्रे, पर्वताग्रे, भूम्याग्रे)
- कुम्भकारस्य चक्रं …………………………….. वेगेन चलति। (जल, मनो, वायु)
- जानकी …………………………….. अस्ति। (ताम्रवर्णस्य, रजतवर्णस्य, सुवर्णस्य)
- शक्रस्य …………………………….. दुर्लभम् अस्ति। (अन्नम्, तक्रम्, जलम्)
उत्तर:
- हलम् निर्जीवी च निराहारी अस्ति।
- अमुखः शब्दस्य अर्थः मुखरहितः अस्ति।
- पर्वताग्रे रथः याति।
- कुम्भकारस्य चक्रं वायुवेगेन चलति।
- जानकी सुवर्णस्य अस्ति।
- शक्रस्य तक्रम् दुर्लभम् अस्ति।
5. Put a [ ✓ ] against the true statement and [ ✗ ] a against the false statement given below:
- समुद्रः च चन्द्रमाः च क्षीयते वर्धते नैव।
- शङ्करः कदापि वृषारूढः नैव वर्तते।
- काकस्य द्वे चक्षुषी विद्यते।
- ब्रह्मदेवस्य चत्वारि मुखानि सन्ति।
- पत्रं न साक्षरः न च पण्डितः वर्तते।
- रथः जलवेगेन चलति।
- जानकी सुवर्णस्य अस्ति।
- भोजनान्ते पिबेत् तक्रम्।
6. Find out the true meaning of the given Sanskrit words from the given options and write :
- काकः – Krishna/crow
- पन्नगः – snake/piece
- बिलम् – one fruit/hole
- अजस्रम् – constantly/momentary
- स्फुटवक्ता – who speaks in limit/who speaks frankly
- शक्रः -doubt/ Indra
- दूरगामी – one going a long distance / one going at day time
- मुद्रिका – position/ring
उत्तर:
- काकः – crow
- पन्नगः – snake
- बिलम् – hole
- अजस्रम् – constantly
- स्फुटवक्ता – who speaks frankly
- शक्रः – Indra
- दूरगामी – one going a long distance
- मुद्रिका – ring
7. Write synonyms of following Sanskrit words :
- पन्नगः = सर्पः, अहिः, भुजङ्गः
- चन्द्रमाः = शशी, सोमः, निशाकरः
- शङ्करः = शिवः, वृषारूढः, आशुतोषः
- सुवर्णम् = काञ्चनम्, हेमः, कनकम्
- बिलम् = दरः
- सारथिः = सूतः, रथिन्
8. write opposites of following Sanskrit words :
- क्षीयते x वर्धते
- निर्जीवः x सजीवः
- निराहारी x अत्याहारी
- पण्डितः x मूर्खः, अज्ञः
- अग्रः x पश्चात्
- दुर्लभम् x सुलभम्
9. Recognize the following nouns and roots :
- शङ्करः – शङ्कर – अ-कारान्त Masculine, Nominative Singular.
- पदम् – पद – अ-कारान्त Neutor, Nominative, Accusative Singular.
- सुवर्णस्य- सुवर्ण – अ-कारान्त Masculine; Genetive Singular.
- रामेणः – राम – अ-कारान्त Masculine Instrumental Singular.
- वर्धते – वृध्-व: root, (१ आ.) Aatmanepadi Present Tense Third Person Singular.
- गच्छति – गम्-गच्छ root, (१ प.) Parasmaipadi Present Tense Third Person Singular.
10. Disjoin the following words :
- पर्वताग्रे – पर्वत + अग्रे
- चैव – च + एव
- बिलमिच्छन्न – बिलम् + इच्छन् + न
- समुद्रो न – समुद्रः + न
- वृषारूढः – वृष + आरूढः
- चतुर्मुखः – चतुः + मुखः
11. Join the following words :
- अपदः + दूरगामी – अपदो दूरगामी
- सः + पण्डितः – स पण्डितः
- पदम् + एकम् – पदमेकम्
- सः + अक्षरः – साक्षरः
- काकः + अयम् – काकोऽयम्
12. Translate the following verses in English and write in your notebook neatly :
- चतुर्मुखो न च ब्रह्मा वृषारूढो न शङ्करः।
निर्जीवी च निराहारी अजस्रं धान्यभक्षणम्।। - सुवर्णस्य सुवर्णस्य सुवर्णस्य च जानकि।
प्रेषिता तव रामेण सुवर्णस्य च मुद्रिका।। - पर्वताग्रे रथो याति भूमौ तिष्ठति सारथिः।
चलति वायुवेगेन पदमेकं न गच्छति।।
उत्तर:
- He has four faces, but is not (Lord) Brahma. He sits on a bull but is not (Lord) Shankara. He is non-living and eats nothing, but still regularly consumes grains.
- O! (You) of the noble family, Janaka’s daughter, Seetā! Lord Rāma of the greatest family has sent this ring made of gold with lustrous colour for you.
- The chariot moves on the peak of a mountain and the charioteer stays on the ground. (It) moves with the speed of wind but does not go (forward) even one step.
प्रहेलिकाः Summary in English
Besides subhashitas which give us knowledge about ethical behaviour, riddles, puzzles and problem provocing verses have an important place in Sanskrit literature. To keep the secret of the scholars hidden in the humorous words or to confuse others, the intelligent learned men use riddles.
In this chapter shloka number 6 is there where the answer is in the shloka itself. Such shlokas are known as अन्तरालाप. The shlokas where there is no internal answer are known as बहिरालाप.
अन्वयः, शब्दार्थाः, अनुवादः उत्तरं च
1. एकचक्षुर्न काकोऽयं …………………………….. न चन्द्रमाः।।
अन्वयः – अयम् एकचक्षुः (अस्ति), (किन्तु) काकः न (अस्ति)। बिलम् इच्छन् (अस्ति), (किन्तु) पन्नगः न (अस्ति)। क्षीयते वर्धते च एव न समुद्रः (अस्ति) न चन्द्रमाः (अस्ति)।
अनुवाद: It has one eye, but is not a crow. In spite of wishing to go into a hole (it) is not a snake. (It) wanes and waxes but is neither a sea nor the moon.
उतरम्-सूचि: – a needle. It has a hole (eye). It wishes to go Into a hole (torn cloth). While stitching the needle goes In and comes out of the cloth – wanes and waxes.
2. चतुर्मुखो न …………………………….. धान्यभक्षणम्।।
अन्वयः – (सः) चतुर्मुखः (अस्ति), (किन्तु) ब्रह्मा न (अस्ति)। (सः) वृषारूढः (अस्ति), (किन्तु) शङ्करः न (अस्ति)। (सः) निर्जीवः निराहारी च (अस्ति), (किन्तु सः) अजस्रम् धान्यभक्षणम् (करोति)।
अनुवादः – He has four faces, but is not (Lord) Brahma. He sits on a bull but is not Shankara. He is non-living and eats nothing, but still regularly consumes grains.
उत्तर:हलम् – a plough. It roams the farm, is put on the ox and is constantly eating grain. The shape of the plough seems to be four faced.
3. अपदो दूरगामी …………………………….. स पण्डितः॥
अन्वयः – (सः) अपदः, (किन्तु) दूरगामी (अस्ति); (सः) साक्षरः (अस्ति), (किन्तु) पण्डितः न (अस्ति)। (सः) अमुखः, स्फुटवक्ता च (अस्ति)। यः (तम्) जानाति, सः पण्डितः (अस्ति)।
अनुवादः – He is without feet but one who goes long distances, is literate but is not a scholar. He has no mouth but still speaks frankly. Who ever knows this, is a scholar.
उत्तर: लिखितम् पत्रम् – a written letter.
4. पर्वताग्रे रथो …………………………………… न गच्छति।।
अन्वयः – रथः पर्वताग्रे याति, (तस्य) सारथिः भूमौ तिष्ठति। (सः) वायुवेगेन चलति, (किन्तु) एकम् पदम् न गच्छति।
अनुवादः – The chariot moves on the peak of a mountain and the charioteer stays on the ground. (It) moves with the speed of wind but does not go (forward) even one step.
उत्तर: कुम्भकारस्य चक्रम् – The potter’s wheel.
5. सुवर्णस्य …………………………………….. मुद्रिका॥
अन्वयः – (हे) सुवर्णस्य जानकि ! सुवर्णस्य रामेण तव (कृते) (इयम्) सुवर्णस्य, सुवर्णस्य मुद्रिका प्रेषिता (अस्ति)।
अनुवादः – (Hanuman says to Seeta 🙂 O! (You) of the noble family, Janaka’s daughter, Seeta ! Lord Rama of the greatest family has sent this ring made of gold with lustrous colour for you.
उत्तर: In this shloka, सु-वर्णस्य – of noble family. सु-वर्णस्य – of a great family. सु-वर्णस्य – of lustrous (सु) colour (वर्ण) and सुवर्णस्य – of gold. – four such different meanings of सुवर्ण are seen.
The poetic device (figure of speech) known as ‘pun has been used beautifully here.
6. भोजनान्ते च ………………………………….. दुर्लभम्।।
अन्वयः – भोजनान्ते च किम् पेयम् ? जयन्तः कस्य वै सुतः (अस्ति)? विष्णुपदम् कथम् प्रोक्तम्? तक्रम् शक्रस्य दुर्लभम् (अस्ति)।
This is an internal answer type of riddle in which the answers to the first three questions are given in the fourth quarter (चरण).
प्रथमः प्रश्नः – भोजनान्ते किम् पेयम्?
उत्तर:
तक्रम्।
द्वितीयः
प्रश्नः – जयन्तः कस्य सुतः अस्ति?
उत्तर:
शक्रस्य।
तृतीयः
प्रश्नः – विष्णुपदम् कथम् प्रोक्तम् ?
उत्तर:
दुर्लभम्।
अनुवादः – What should be drunk at the end of a meal ? Buttermilk. Whose son is Jayanta ? Indra’s. How is Vishnu’s name (or place) said to be ? Difficult to get.
प्रहेलिकाः Summary in Gujarati
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં વ્યાવહારિક જ્ઞાન આપનાર સુભાષિતો ઉપરાંત પ્રહેલિકાઓ – ઉખાણાં (સમસ્યાશ્લોકો) પણ અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે. તે બહુ જ લોકપ્રિય કાવ્યપ્રકાર છે. વિદ્વાનોની વિનોદગોષ્ઠીઓમાં રહસ્યને ગુપ્ત રાખવા કે લોકોને ભ્રમમાં નાખવા પ્રહેલિકાઓનો પ્રયોગ થાય છે.
આ પાઠનો શ્લોક ક્ર. 6 અંતરાલાપ પ્રકારની પ્રહેલિકા છે. આવી પ્રહેલિકામાં ઉત્તર શ્લોકની અંદર જ સમાયેલો હોય છે. ઉત્તર શ્લોકમાં સમાયેલો ન હોય તેવી પ્રહેલિકા બહિરાલાપ પ્રહેલિકા કહેવાય છે.
अन्वयः, शब्दार्थाः, अनुवादः उत्तरं च
1. एकचक्षुर्न काकोऽयं …………………………….. न चन्द्रमाः।।
अन्वयः – अयम् एकचक्षुः (अस्ति), (किन्तु) काकः न (अस्ति)। बिलम् इच्छन् (अस्ति), (किन्तु) पन्नगः न (अस्ति)। क्षीयते वर्धते च एव न समुद्रः (अस्ति) न चन्द्रमाः (अस्ति)।
અનુવાદ: આ એક આંખવાળો છે પણ કાગડો નથી. દરમાં જવાની ઇચ્છા રાખતો હોવા છતાં સાપ નથી. ઘટે છે અને વધે છે, પણ સમુદ્ર નથી કે ચંદ્ર નથી.
उतरम् – सूचि – સોય. તેને એક છિદ્ર (આંખ) છે. તે જ તેનું દર છે. કપડું સીવતી વખતે તે કપડામાં જાય ત્યારે ઘટે છે અને બહાર આવે ત્યારે વધે છે.
2. चतुर्मुखो न …………………………….. धान्यभक्षणम्।।
अन्वयः – (सः) चतुर्मुखः (अस्ति), (किन्तु) ब्रह्मा न (अस्ति)। (सः) वृषारूढः (अस्ति), (किन्तु) शङ्करः न (अस्ति)। (सः) निर्जीवः निराहारी च (अस्ति), (किन्तु सः) अजस्रम् धान्यभक्षणम् (करोति)।
અનુવાદ: તે ચાર મુખવાળો છે, પણ બ્રહ્મા નથી. તે બળદ પર બેસે છે, પરંતુ શંકર નથી. તે નિર્જીવ અને નિરાહારી છે, (છતાં) સતત અનાજનું ભક્ષણ કરે છે.
उत्तर: हलम् – હળ. તે ખેતરમાં જ ફરે છે, તેને બળદ પર મૂકવામાં આવે છે અને તે સતત ધાન્યનું ભક્ષણ કરે છે. હળ’નો આકાર ચાર મુખવાળો હોય તેમ લાગે છે.
3. अपदो दूरगामी …………………………….. स पण्डितः॥
अन्वयः – (सः) अपदः, (किन्तु) दूरगामी (अस्ति); (सः) साक्षरः (अस्ति), (किन्तु) पण्डितः न (अस्ति)। (सः) अमुखः, स्फुटवक्ता च (अस्ति)। यः (तम्) जानाति, सः पण्डितः (अस्ति)।
અનુવાદ: તે પગ વિનાનો પરંતુ દૂર સુધી જનારો છે, (તે) સાક્ષર છે પણ પંડિત નથી. તે મુખ વિનાનો હોવા છતાં સ્પષ્ટ બોલનારો છે. જે (તેને) જાણે છે, તે પંડિત છે.
उत्तर: लिखितम् पत्रम् – a written letter. લખેલો પત્ર (કાગળ).
4. पर्वताग्रे रथो …………………………………… न गच्छति।।
अन्वयः – रथः पर्वताग्रे याति, (तस्य) सारथिः भूमौ तिष्ठति। (सः) वायुवेगेन चलति, (किन्तु) एकम् पदम् न गच्छति।
અનુવાદઃ પર્વતની ટોચ પર રથ ચાલે છે અને સારથિ (નીચે) જમીન પર રહે છે. (ત) વાયુના જેવા વેગથી (પવનવેગ) ચાલે છે, પણ એક ડગલુંય (આગળ) જતો નથી.
उत्तर: कुम्भकारस्य चक्रम् – The potter’s wheel. કુંભારનો ચાકડો.
5. सुवर्णस्य …………………………………….. मुद्रिका॥
अन्वयः – (हे) सुवर्णस्य जानकि ! सुवर्णस्य रामेण तव (कृते) (इयम्) सुवर्णस्य, सुवर्णस्य मुद्रिका प्रेषिता (अस्ति)।
અનુવાદઃ (હનુમાન સીતાને કહે છે 🙂 હે ઉચ્ચ કુળની સુંદર વર્ણવાળી) જનકનંદિની સીતા! શ્રેષ્ઠ પરિવારના સુંદર વર્ણવાળા) શ્રીરામે તારા માટે આ ચળતા રંગની, સોનાની વીંટી મોકલી છે.
उत्तर: આ શ્લોકમાં सु-वर्णस्य – ઉચ્ચ કુળની, સુંદર વાન(વર્ણ)વાળી. सु-वर्णस्य – શ્રેષ્ઠ કુળના, શ્રેષ્ઠ ખાનદાનના. सु-वर्णस्य ચળકતા, તેજસ્વી (સુ) રંગ(વ)ની અને सुवर्णस्य – સોનાની. એમ सुवर्ण શબ્દના ચાર અર્થ થાય છે.
આ શ્લોકમાં સુંદર શ્લેષ અને શબ્દાનુપ્રાસ અલંકાર થયો છે.
6. भोजनान्ते च ………………………………….. दुर्लभम्।।
अन्वयः – भोजनान्ते च किम् पेयम् ? जयन्तः कस्य वै सुतः (अस्ति)? विष्णुपदम् कथम् प्रोक्तम्? तक्रम् शक्रस्य दुर्लभम् (अस्ति)।
આ અંતરાલાપ પ્રકારની પ્રહેલિકાના ચોથા ચરણમાં પ્રથમ ત્રણ પ્રશ્નોના ઉત્તરો આવી જાય છે.
प्रथमः प्रश्नः – भोजनान्ते किम् पेयम्?
उत्तर:
तक्रम्।
द्वितीयः
प्रश्नः – जयन्तः कस्य सुतः अस्ति?
उत्तर:
शक्रस्य।
तृतीयः
प्रश्नः – विष्णुपदम् कथम् प्रोक्तम् ?
उत्तर:
दुर्लभम्।
અનુવાદઃ ભોજનને અંતે શું પીવું જોઈએ? છાશ. જયંત કોનો પુત્ર છે? ઇન્દ્રનો. વિષ્ણુનું પદ કેવું કહેવાયું છે? દુર્લભ.