Gujarat Board GSEB Solutions Class 10 Sanskrit Grammar अभ्यास 4 कृदन्तपदानि Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Class 10 Sanskrit Grammar अभ्यास 4 कृदन्तपदानि
GSEB Class 9 Sanskrit कृदन्तपदानि Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखित कृदन्तपदानां प्रकार लिखत।
- गत्वा
- पातुम्
- रक्षितुम्
- समागत्य
उत्तरम्:
- गत्वा – सम्बन्धक भूतकृदन्त-त्वान्त।
- पातुम् – हेत्वर्थ कृदन्त – तुमन्त अव्यय।
- रक्षितुम् – हेत्वर्थ कृदन्त – तुमन्त अव्यय।
- समागत्य – सम्बन्धक भूतकृदन्त – ल्यबन्त अव्यय।
2. अधोलिखितेषु पदेषु संबंधक भूतकृदन्तपदानां चयनं कुरुत।
- अवलोक्य
- ज्ञातुम्
- भूत्वा
- विहस्य
- पराजेतुम्
उत्तरम्:
- अवलोक्य – सम्बन्धक भूतकृदन्त. – ल्यबन्त।
- ज्ञातुम् – यह सम्बन्धक भूतकृदन्त नहीं है।
- भूत्वा – सम्बन्धक भूतकृदन्त – त्वान्त अव्यय।
- विहस्य – सम्बन्धक भूतकृदन्त – ल्यबन्त अव्यय।
- पराजेतुम् – यह सम्बन्धक भूतकृदन्त नहीं है।
3. निम्नलिखितानां कृदन्तानां प्रत्ययनिर्देशपूर्वकं प्रकार लिखत।
- क्षन्तुम्
- विहाय
- परित्यज्य
- गन्तुम्
- उपसृत्य
- गृहीत्वा
उत्तरम्:
- क्षन्तुम् – तुमन्त अव्ययम्।
- विहाय – ल्यबन्त अव्ययम्।
- परित्याज्य – ल्यबन्त अव्ययम्।
- गन्तुम – तुमन्त अव्ययम्।
- उपसृत्य – ल्यबन्त अव्ययम्।
- गृहीत्वा – त्वान्त अव्ययम्।
4. कोष्ठकात् योग्य पदं चित्वा रेखांकित पदं परिवर्त्य वाक्य पुनः लिखत।
(प्रविश्य, पानाय, आगन्तुम्, अनुभूय, पठितुम्, भूत्वा)
- सिद्धार्थः दुःखम् अनुभवति। संसारं परित्यजति।
- मृगः जलं पातुम् इतः ततः धावति।
- त्रीशा पठनाय विद्यालय गच्छति।
- शिशवः गृहम् आगमनाय यतन्ते।
- शृगालः गुहां प्रविशति। शयनं करोति।
उत्तरम्:
- सिद्धार्थ दुःखम् अनुभूय संसारः परित्यजति।
- मृगः जलस्य पानाय इतः ततः धावति।
- त्रीशा पठितुम् विद्यालयं गच्छति।
- शिशवः गृहम् आगन्तुम् यतन्ते।
- शृगालः गुहां प्रविश्य शयनं करोति।
5. अधोलिखितानां पदानां स्थाने योग्य कदन्तपद लिखत।
- पानाय
- गमनाय
- दर्शनाय
- पठनाय
- लेखनाय
उत्तरम्:
- पानाय – पातुम् (पीने के लिए)
- गमनाय – गन्तुम् (जाने के लिए)
- दर्शनाय – द्रष्टुम् (देखने के लिए)
- पठनाय – पठितुम् (पढ़ने के लिए)
- लेखनाय – लेखितम (लिखने के लिए)
GSEB Class 9 Sanskrit कृदन्तपदानि Additional Important Questions and Answers
1. अधोलिखतेषु पदं विचित्व रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्।
- छात्राः जन्तुशाला ……………………. पंक्तिबद्धाः तिष्ठन्ति।
- दानशीला: वस्त्राणि ……………………. आगच्छन्ति।
- सभायां शान्तिव्यवस्था …………………… आरक्षकां सन्ति।
- पुस्तकप्रदर्शन्यां जनाः पुस्तकानि …………………… अगच्छन्ति।
- मेलापके परिवारसदस्याः मिष्ठान्नं …………………… उपविशन्ति।
उत्तरम्:
- गन्तुम्
- दातुम्
- कर्तुम्
- क्रेतुम्
- खादितुम्
2. पर्वक्रिया पदेन ‘तमन’ इति संयोज्य वाक्यमेकं लिखत।
- सुलेखा आपणं गच्छति। सा यानम् आरोहति।
- माता आनं कृन्तति। सा छुरिकाम् आनयति।
- पंकजः गुरुं प्रदर्शयति। सः लेख लिखति।
- कन्या दीप प्रज्वालयति। सा दीपशालकां आनयति।
- जनकः धनं प्रेषयति। सः धनादेशं कारयति।
उत्तरम्:
- सुलेखा आपणं गन्तुम् यानम् आरोहति।
- माता आनं कृर्तितुम् छुरिकाम् आनयति।
- पंकजः गुरुं प्रदर्शयितुं लेख लिखति।
- कन्या दीप प्रज्वालयितुम् दीपशालकां आनयति।
- जनकः धनं प्रेषयितुं धनादेशं कारयति।
3. अत्र वाक्यद्वयं लिखितम्। प्रथमवाक्यस्य क्रियास्थाने क्त्वा प्रत्ययान्तं प्रयुज्य एकं वाक्यं विरच्यताम्।
- सुरेशः गच्छति। सा फलानि आनयति।
- कमला धावति। कन्दुकं गृहणाति।
- उषा खादति। सा भ्रमति।
- मयूरः नृत्यति। सः वृक्षे विश्राम्यति।
- महिला हास्यकथां शृणोति। सा उच्चैः हसति।
उत्तरम्:
- सुरेशः गत्वा फलानि आनयति।
- कमला धावित्वा कन्दुकं गृहणाति।
- उषा खादित्वा भ्रमति।
- मयूरः निर्तित्वा वृक्षे विश्राम्यति।
- महिला हास्यकथां श्रुत्वा। उच्चैः हसति।
4. प्रथमवाक्यस्य वृत्तान्तर्गतेन क्रियापदेन सह ‘ल्यप् प्रत्ययं प्रयुज्य वाक्यमेकं रचयत।
उत्तरम्:
- शिष्यः विद्यालयं प्रविश्य गुरुं प्रणमति।
- छात्रा खटिकाम् आनीय श्यामपट्टे लिखति।
- वानरः वृक्षम् अरूह्य जम्बुपलानि पातयति।
- आरक्षकाः सीमाप्रदेशं प्राप्य देशं रक्षन्ति।
- देशभक्तः मातृभूमि प्रणम्य सुखं लभन्ते।
5. निम्नलिखितान् स्थूलपदेषु प्रत्यान् विभज्य शुद्धं पदं चिनुत।
1. कार्य समाप्य पठ।
(क) सम् + आप् + ल्यप्
(ख) सं + आप् + ल्यप्
(ग) सम् + आप + ल्यप्
(घ) सम + आप + ल्यप्
उत्तरम्:
(क) सम् + आप् + ल्यप्
2. सर्वं विज्ञाय रामः अवदत्।
(क) विज्ञा + य
(ख) वि + ज्ञा + ल्यप्
(ग) विज्ञा + ल्यप्
(घ) विज्ञा + ल्यप
उत्तरम्:
(ख) वि + ज्ञा + ल्यप्
3. गृहम् आगत्य तस्य सेवायां तत्परा अभवत्।।
(क) आ + गम् + ल्यप्
(ख) आ + गम + ल्यप्
(ग) आगत् + य
(घ) आग्म् + त्यप्
उत्तरम्:
(क) आ + गम् + ल्यप्
4. किम् नत्वा तत्र गमिष्यति?
(क) नम् + कत्वा
(ख) नम् + त्वा
(ग) नम + कत्वा
(घ) नम् + क्त्वा
उत्तरम्:
(घ) नम् + क्त्वा
5. सर्वे मिलित्वा प्रयत्नं कुर्वन्ति।।
(क) मिल् + क्त्वा
(ख) मिल् + त्वा
(ग) मिलि + त्वा
(घ) मिलि + कत्वा
उत्तरम्:
(क) मिल् + क्त्वा
6. रामं दृष्ट्वा सीता अवदत्।
(क) दृश् + कत्वा
(ख) दृश् + क्त्वा
(ग) दृश् + क्तवा
(घ) दृश + कत्वा
उत्तरम्:
(ख) दृश् + क्त्वा
7. निपुणम् निरीक्ष्य पठति।
(क) निरी + क्ष्य
(ख) निरी + ईक्ष्य
(ग) निर् + ईक्ष् + ल्यप्
(घ) निरी + क्ष्यप्
उत्तरम्:
(ग) निर् + ईक्ष् + ल्यप्
8. रामः प्रत्यागत्य तत्र गमिष्यति।
(क) प्रति + आ+गम्+ ल्यप्
(ख) प्रत्या + गम् + ल्यप्
(ग) प्रत्या + गत्य
(घ) प्रति + आ + गत् + ल्यप्
उत्तरम्:
(क) प्रति + आ+गम्+ ल्यप्
9. स्वदेशम् परित्यज्य कुत्र प्रस्थितः?
(क) परि + त्यज + ल्यप्
(ख) परि + त्यज् + ल्यप्
(ग) परि + त्यज + ल्यप
(घ) परित्यज + य्
उत्तरम्:
(ख) परि + त्यज् + ल्यप्
10. बालं विलोक्य कुक्कुरः अभाषत्।
(क) वि + लोक् + ल्यप्
(ख) वि + लोग् + ल्यप्
(ग) विलोक् + य
(घ) विलोक + ल्यप्
उत्तरम्:
(क) वि + लोक् + ल्यप्
11. सा अभिवाद्य अगच्छत्।
(क) अभि + वद् + ल्यप्
(ग) अभि + वद् + णिच् + ल्यप्
(ख) अभि + वाद् + ल्यप्
(घ) अभि + वद् + लयप्
उत्तरम्:
(ग) अभि + वद् + णिच् + ल्यप्
12. जीवम् अन्वेष्टुम् आगच्छत्।
(क) अन + वेष्ट + तुम्
(ख) अनु + इष् + तुमुन्
(ग) अनू + ईष् + तुमुन्
(घ) अन्विषु + तुम्
उत्तरम्:
(ख) अनु + इष् + तुमुन्
13. एवं विचार्य प्रतापः अवदत्।
(क) वि + चार् + ल्यप्
(ख) विचर + ल्यप्
(ग) वि + चर् + ल्यम्
(घ) वि + चर् + णिच् + ल्यप्
उत्तरम्:
(घ) वि + चर् + णिच् + ल्यप्
14. कूपात् जलं पीत्वा आगच्छति।
(क) पी + क्त्वा
(ख) पा + क्त्वा
(ग) पी + त्वा
(घ) पा + त्वा
उत्तरम्:
(ख) पा + क्त्वा
15. स: जीवनम् धर्मरक्षायै समर्पितवान्।
(क) सम् + अर्प + क्तवतु
(ख) सम् + अप् + क्तवतु
(ग) समर्प + वान्
(घ) समर्प + तवान्
उत्तरम्:
(ख) सम् + अप् + क्तवतु
16. पुष्पम् समाघ्राय प्रसन्नः अस्ति।
(क) सम् + आ + घ्रा + ल्यप्
(ख) समा + घ्रा + या
(ग) समाघ्रा + य
(घ) समा + घ्रा + ल्यप्
उत्तरम्:
(क) सम् + आ + घ्रा + ल्यप्
17. सः जलम् पातुम् कूपम् गच्छति।
(क) पा + तुम्
(ख) पा + तुमुन्
(ग) पी + तुम्
(घ) पी + तुमुन्
उत्तरम्:
(ख) पा + तुमुन्
18. शब्दम् श्रुत्वा गजः अधावत्।
(क) श्रू + कत्वा
(ख) श्रू + कतवा
(ग) श्रु + क्त्वा
(घ) श्री + क्त्वा
उत्तरम्:
(ग) श्रु + क्त्वा
19. सः चरणयोः पतित्वा क्षमाम् अयाचत्।
(क) पत् + क्त्वा
(ख) पत + त्वा
(ग) पत् + कतवा
(घ) पत् + कत्वा
उत्तरम्:
(क) पत् + क्त्वा
20. कुशलवार्ता पृष्ट्वा उपविशति।
(क) प्रच्छ् + त्वा
(ख) प्रच्छ् + क्त्वा
(ग) पृष् + कत्वा
(घ) पृष् + क्तवा
उत्तरम्:
(ख) प्रच्छ् + क्त्वा
21. निश्चयम् कृत्वा तम् अकथयत्।
(क) कृ + क्त्वा
(ख) कृ + त्वा
(ग) कृ + कत्वा
(घ) कृ + कतवा
उत्तरम्:
(क) कृ + क्त्वा
6. निम्नलिखितान प्रकृतिप्रत्ययान् योजयित्वा शुद्धं पदं चिनुत।
1. सन्धिम् प्र + कल्य् + ल्यप् बहिः आगच्छ।
(क) प्रकल्प्य
(ख) प्रकप्य
(ग) प्रकल्पय
(घ) प्रकल्पाय
उत्तरम्:
(क) प्रकल्प्य
2. धनं प्र + आप् + ल्यप् धनिकः प्रसीदति।
(क) प्रापय
(ख) प्रापाय
(ग) प्राप्य
(घ) प्राप्या
उत्तरम्:
(ग) प्राप्य
3. वयम् भोजनं खाद् + तुमुन् तत्पराः स्मः।
(क) खादितम्
(ख) खादितुम्
(ग) खादतुम्
(घ) खादिताम्
उत्तरम्:
(ख) खादितुम्
4. एवं निस् + चित् + ल्यप् रमा अगच्छत्।
(क) निश्चित्य
(ख) निः चित्य
(ग) निर्चित्य
(घ) निस्चित्य
उत्तरम्:
(क) निश्चित्य
5. सः दानं दा + तुमुन् हरिद्वारम् गच्छति।
(क) दातुम्
(ख) दतुम्
(ग) दातु
(घ) दातुः
उत्तरम्:
(क) दातुम्
6. मांसम् उत् + कृ + ल्यप् श्येनाय ददौ।
(क) उतकृत्य
(ख) उतकृतय
(ग) उत्कृत्य
(घ) उद्कृत्य
उत्तरम्:
(ग) उत्कृत्य
7. इति वच् + क्त्वा सः मौनम् अधारयत्।
(क) वक्त्वा
(ख) वदित्वम्
(ग) उचित्वा
(घ) उक्त्वा
उत्तरम्:
(घ) उक्त्वा
8. विद्वान् भू + क्त्वा सः प्रासीदत्।
(क) भूत्वा
(ख) भुत्वा
(ग) भूतवा
(घ) भुतवा
उत्तरम्:
(क) भूत्वा
9. आलस्यं वि + हि + ल्यप् उद्यमम् कुरु।
(क) वितीय
(ख) विहिय
(ग) विहाय
(घ) विहय
उत्तरम्:
(ग) विहाय
10. आत्मा जीर्णं शरीरम् वि + हि + ल्यप् नवीनं देहं संयाति।
(क) विहिय
(ख) विहीय
(ग) विहय
(घ) विहाय
उत्तरम्:
(घ) विहाय
11. देवम् नम् + तुमुन् कुत्र गमिष्यसि?
(क) नमितुम्
(ख) नमतुम्
(ग) नम्तुम्
(घ) नन्तुम्
उत्तरम्:
(घ) नन्तुम्
12. वि + भज् + ल्यप् एव अत्र आगच्छ।
(क) विभज्य
(ख) विभक्त्य
(ग) विभाज्य
(घ) विभजय
उत्तरम्:
(क) विभज्य
13. शत्रुम् जि + क्त्वा प्रसन्नः भव।
(क) जित्वा
(ख) जीत्वा
(ग) जितवा
(घ) जीतवा
उत्तरम्:
(क) जित्वा
14. पाठम् अधि + इ + ल्यप् शयनम् कुरु।
(क) अधित्य
(ख) अधीत्वा
(ग) अधीय
(घ) अधीत्य
उत्तरम्:
(घ) अधीत्य
15. त्वं शुच् + तुमुन् न अर्हसि।
(क) शोचतुम्
(ख) शुचतुम्
(ग) शोचितुम्
(घ) शुचितम्
उत्तरम्:
(ग) शोचितुम्
16. सः प्र + विश् + ल्यप् अवदत्।
(क) प्रविष्य
(ख) प्रविस्य
(ग) प्रविश्य
(घ) प्रविश्ट
उत्तरम्:
(ग) प्रविश्य
7. अधोलिखितेषु प्रकृतिं प्रत्ययं संयोज्य लिखत।
- दृश् + क्त्वा = ……………………….
- क्षिप् + क्त्वा = ……………………….
- आ + गम् + ल्यप् = ……………………….
- सम् + पठ् + ल्यप् = ……………………….
- चि + तुमुन् = ……………………….
- युध् + तुमुन् = ……………………….
- गम् + क्त्वा = ……………………….
- त्यज् + क्त्वा = ……………………….
- प्र + दा + ल्यप् = ……………………….
- सम् + भू + ल्यप् = ……………………….
- स्नै + तुमुन् = ……………………….
उत्तरम्:
- दृष्ट्वा
- क्षिप्त्वा
- आगम्य
- संपठ्य
- चेतुम्
- योद्धम्
- गत्वा
- त्यक्त्वा
- प्रदाय
- संभूय
- स्नातुम्।
8. अधोलिखितानां पदानां प्रकृतिं प्रत्ययं च पृथक्-पृथक् लिखत।
- स्नातुम् = ………………………. + तुमुन्
- क्रोद्धम् = ………………………. + तुमुन्
- परित्यज्य = परि + ……………………….
- उपगम्य = ………………………. + ल्यप्
- भूत्वा = ………………………. + क्त्वा
- चलित्वा = चल् + ……………………….
उत्तरम्:
- स्नै
- क्रुध्
- त्यज् + ल्यप्
- उप + गम्
- भू
- क्त्वा।
कृदन्तपदानि सम्बन्धक भूतकृन्दन्त and हैत्वर्थ कृदन्त –
1. सम्बन्धक भूतकृन्दन्त (Gerund)
Read the sentences given below:
1. विनीता भोजनं कृत्वा विद्यालयं गच्छति।
1. विनीता भोजनं करोति, ततः विद्यालयं गच्छति।
2. छात्राः सरस्वती स्मृत्वा पुराणं पठन्ति।
2. छात्राः सरस्वती स्मरन्ति तत्पश्चात् पुराणं पठन्ति।
3. भक्तः मन्दिरं गत्वा ईश्वरं भजति।
3. भक्तः मन्दिरं गच्छति, अनन्तरम् ईश्वरं भजति।
Two kinds of sentences have been given together here. In all the sentences, the underlined words are verbs. You will see that in each sentence there are two verbs. Moreover, the meaning of the first sentence is being conveyed also in the second sentence. If the speaker so wishes, he can use the second sentence to convey exactly the same meaning as the first sentence has. In the context of such sentences, you have to remember these points. They are:
1. The first verb is the auxiliary verb and the second verb is the main verb.
2. The doer of both the verbs is the same.
3. If the auxiliary indicates a time before the main verb, then that auxiliary will be in a past tense.
For such specific sentences, पूर्वक्रिया for the earlier verb in Sanskrit (on one or hand तिडन्तपद like करोति can be used) or on the other hand क्त्वा > त्वा can be joined to the root. For forms which are made using the affix for we use the term त्वा. Look below:
1. कृ + क्त्वा > त्वा = कृत्वा।
2. भू + क्त्वा > त्वा = भूत्वा।
3. पा + क्त्वा > त्वा = पोत्वा।
4. खाद् + क्त्वा > त्वा = खादित्वा।
5. गम् + क्त्वा > त्वा = गत्वा।
6. दा + क्त्वा > त्वा = दत्वा।
When you look at the forms given above, you will see that :
(1) For many roots क्त्वा > त्वा is directly affixed. For example कृ + क्त्वा > त्वा = कृत्वा।
(2) For some roots, इ is added before the affix क्त्वा > त्वा example: खाद् + क्त्वा > त्वा = खादित्वा।
(3) Sometimes there is a slight change in the form of the root. example: दा + क्त्वा > त्वा = दत्वा etc.
In addition to this, for such forms you have to remember an important point. It is that whenever a root has an affix (उपसर्ग), then instead of क्त्वा, य is added. For example:
1. अनु + भू + क्त्वा > य = अनुभूय।
2. वि + कृ + क्त्वा > य = विकृत्य।
3. आ + गम् + क्त्वा > य = आगत्य।
Looking at the above examples, it is seen that (1) In roots which have an affix and क्त्वा > य is added the original form of the root is retained. (2) However in those roots where the last sound is a vowel and that is a short one there between the root (धनु) and क्त्वा the letter त् is added example: आ + गम् + क्त्वा > य, गम् त् य = आगत्य।
In the previous lessons find out where such words have been used and which rules apply there, and then learn more forms of this kind.
2. हेत्वर्थ कृदन्त (Infinitive)
Read the following sentences carefully:
1. छात्राः पठनाय विद्यालयं गच्छन्ति।
1. छात्राः पठितुं विद्यालयं गच्छन्ति।
2. अशोकः दानाय फलं नयति।
2. अशोकः दातुं फलं नयति।
3. प्रेक्षकः हसनाय नाटकं पश्यति।
3. प्रेक्षकः हसितुं नाटकं पश्यति।
Here two kinds of sentences have been given together. In each of them, the underlined words are verbs. As in the sentences earlier, here too each sentence has two verbs. Again, both sentences convey the same meaning. That is, if the speaker so wishes, he can use the second sentence instead of the first. In respect of such sentences, you have to remember the following points
1. The first verb is उपक्रिया while the second one is the main verb.
2. The उपक्रिया suggests the cause or purpose of the main verb.
3. The doer of both the verbs is the same.
In such sentences, there are two ways of expression. example: (1) पठन्, दान, हसन. For participles the fourth case is used. (2) With the root (example: पठन्, दान, हसन etc.) तुमुन् > तुम् affix has to be added. Words so formed are called तुमुन्. Look at some of the हैवर्य कृदन्तेड given below :
1. पा + तुमुन् > तुम् = पातुम्।
2. दा + तुमुन् > तुम् = दातुम्।
3. भू + तुमुन् > तुम् = भवितुम्।
4. खाद् + तुमुन् > तुम् = खादितुम्।
5. कृ + तुमुन् > तुम् = कर्तुम्।
6. गम् + तुमुन् > तुम् = गन्तुम्।
Looking at the words above, it is seen that (1) For some roots, तुमुन् > तुम् is directly added.
Example : (1) पा + तुमुन् > तुम् + पातुम्।
(2) Sometimes इ before the affix तुमुन् > तुम् is added.
Example: खाद् + इ + तुमुन् > तुम् = खादितुम्
(3) Sometimes there is a change in the original form of the root.
Example : कृ + तुमुन्> तुम् = कर्तुम्। गम् + तुमुन् > तुम् = गन्तुम्।
When तुमुन् > तुम् is added to the root, then there is no change to the root, example:
(1) अनु + भू + तुमुन् > तुम् = अनुभवितुम्।
(2) वि + कृ + तुमुन् > तुम् = विकर्तुम्।
(3) आ + गम् + तुमुन् > तुम् = आगन्तुम्
In the earlier lessons, find such words that have been used, see which rule applies and learn more such forms.
Note : Both संबंधक भूतकृदन्त and हेत्वर्थ कृदन्त are indeclinables (adverbs). Hence, wherever they are used they have the same form.