Gujarat Board GSEB Solutions Class 9 Sanskrit Chapter 9 उपकारहतस्तु कर्तव्यः Textbook Exercise Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Textbook Solutions Class 9 Sanskrit Chapter 9 उपकारहतस्तु कर्तव्यः
GSEB Class 9 Sanskrit उपकारहतस्तु कर्तव्यः Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत –
Choose suitable answers from the given alternatives.
1. पुरुषैरधिष्ठितः शकारः कीदृशः आसीत्?
(क) पाशबद्धः
(ख) पश्चाद्बाहुबद्धः
(ग) प्रसन्नः
(घ) दुःखितः
उत्तरम्:
(ख) पश्चाद्बाहुबद्धः
2. ‘किमहं यद् ब्रवीमि तत् क्रियते।’ इति वचनं कस्य?
(क) नगरजनस्य
(ख) शर्विलकस्य
(ग) शकारस्य
(घ) चारुदत्तस्य
उत्तरम्:
(घ) चारुदत्तस्य
3. ‘एवं तर्हि श्वभिः खाद्यातम्।’ एतद् वाक्यं कः वदति?
(क) शूद्रक:
(ख) चारूदत्तः
(ग) शर्विलकः
(घ) शकारः
उत्तरम्:
(ग) शर्विलकः
4. शकारः – आश्चर्यम् …………………. अस्मि।
(क) जीवितः
(ख) प्रत्युज्जीवितः
(ग) उज्जीवितः
(घ) मुक्तः
उत्तरम्:
(ख) प्रत्युज्जीवितः
5. कः …………………. सन्देहः?
(क) ततः
(ख) यतः
(ग) अत्र
(घ) इत:
उत्तरम्:
(ग) अत्र
6. सः …………………. सह निर्गच्छति।
(क) पुरुषैः
(ख) पुरुषं
(ग) पुरुषाय
(घ) पुरुषः
उत्तरम्:
(क) पुरुषैः
7. शर्विलकः …………………. प्रति पश्यति।
(क) चारुदत्ताय
(ख) चारुदत्तं
(ग) चारुदत्तेन
(घ) चारुदत्तात्
उत्तरम्:
(ख) चारुदत्तं
8. यदि एवं …………………. श्वभिः खाद्याताम्।
(क) तथा
(ख) यत्र
(ग) तत्र
(घ) तर्हि
उत्तरम्:
(घ) तर्हि
2. रेखाङ्कितपदानां समासप्रकारं लिखत –
Write the types of compound of underlined words.
1. अहह! अभयम् अभयं शरणागतस्य।
उत्तरम्:
शरणागतस्य – शरणम् आगतः, तस्य-द्वितीय तत्पुरुष समास।
2. आः अपनीयताम् अयं चारुदत्तपार्धात्।
उत्तरम्:
चारुदत्तपार्धात्- चारुदत्तस्य पार्श्वम्, तस्मात् – षष्ठी तत्पुरुष समास।
3. उपकारहतः कर्तव्यः।
उत्तरम्:
उपकारहतः – उपकारेण हतः – तृतीया तत्पुरुष समास।
3. संस्कृतभाषया उत्तरं लिखत –
Write answers in sanskrit.
1. शकारः चारुदत्तम् उपसृत्य किं कथयति?
उत्तरम्:
शकारः चारुदत्तम् उपसृत्य कथयति, “आर्यचारुदत्त, परित्रायस्व, परित्रायस्व।”
2. नेपथ्ये पौराः किं कथयन्ति?
उत्तरम्:
नेपथ्ये पौराः कथयन्ति, “व्यापादयत, किनिमित्तं पातकी जीव्यते?”
3. कृतापराधः शत्रुः यदि शरणमुपेत्य पादयोः पतितः तदा किं करणीयम्?
उत्तरम्:
कृतापराधः शत्रुः यदि शरणमुपेत्य पादयोः पतितः तदा सः शस्त्रैः न हननीयः (हन्तव्यः वा)।
4. उपकारेण कः हतः?
उत्तरम्:
उपकारेण कृतापाराध: शत्रुः शकारः हतः (स्यात्)।
4. उदाहरणानुसारं शब्दरूपैः रिक्तस्थानानि पुरयत
Fill in the blanks by word form.
5. मातृभाषाम् उत्तराणि लिखत –
Answer the following questions in Mother tongue:
1. Of what does Shakara have to suffer the result?
Answer:
Shakara has to suffer the result of his crime. He had killed Vasantsena and had managed to prove that Charudatta had done it. He has to suffer for this cheating.
2. In what form does Shakara view Charudatta now?
Answer:
Shakara now views Charudatta in the form of a noble person who is affectionate towards those who approach him for protection.
3. What kind of punishment does Sharvilaka consider to give to Shakara?
Answer:
Sharvilaka considers to give Shakara the strict punishment. He says that Shakara should be tightly bound and be devoured by the dogs or he should be hanged or sawed down with a saw.
GSEB Class 9 Sanskrit उपकारहतस्तु कर्तव्यः Additional Important Questions and Answers
1. अधोदत्तानां संस्कृतशब्दानां यथार्थान् अर्थान् प्रदत्तेभ्ये विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत –
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. ‘समन्ततः’ इति शब्दस्य कः अर्थः?
(क) finally
(ख) last but one
(ग) on all sides
(घ) near
उत्तरम्:
(ग) on all sides
2. ‘राष्ट्रियबन्धः’ इति शब्दस्य कः अर्थः?
(क) bondage of country
(ख) king’s brother-in-law
(ग) Patriot
(घ) dam
उत्तरम्:
(ख) king’s brother-in-law
3. ‘नेपथ्ये’ इति शब्दस्य कः अर्थ:?
(क) behind the curtain
(ख) curtain
(ग) in a room
(घ) stage
उत्तरम्:
(क) behind the curtain
4. ‘अनुष्ठीयताम्’ इति शब्दस्य क: अर्थ:?
(क) follow
(ख) imitation
(ग) let it be done
(घ) do
उत्तरम्:
(ग) let it be done
5. ‘श्वभिः’ इति शब्दस्य कः अर्थः?
(क) future
(ख) in future
(ग) dogs
(घ) by dogs
उत्तरम्:
(घ) by dogs
6. ‘क्रकचः? इति शब्दस्य कः अर्थः?
(क) crab
(ख) saw
(ग) saw toothed
(घ) spear
उत्तरम्:
(ख) saw
7. ‘भट्टारकः’ इति शब्दस्य कः अर्थ:?
(क) son of a brahmin
(ख) disciple
(ग) master, king
(घ) sinner
उत्तरम्:
(ग) master, king
8. ‘पातकी’ इति शब्दस्य कः अर्थ:?
(क) one who makes the other fall
(ख) sin
(ग) cruel
(घ) sinner
उत्तरम्:
(घ) sinner
9. ‘पाट्यताम्’ इति शब्दस्य कः अर्थः?
(क) should be sawed
(ख) may it be sawed
((ग) may it be eaten up
(घ) may him be stood up
उत्तरम्:
(क) should be sawed
10. ‘हन्तत्यः’ इति शब्दस्य कः अर्थः?
(क) kill
(ख) worthy to be killed
(ग) having killed
(घ) for killing
उत्तरम्:
(ख) worthy to be killed
11. ‘प्रत्युज्जीवितः’ इति शब्दस्य कः अर्थ:?
(क) restored to life
(ख) new life
(ग) revival
(घ) one who has got life again
उत्तरम्:
(क) restored to life
2. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत –
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. ‘तत्कमिदानीम् अशरणः शरणं व्रजामि?’ एतद्वचनं कः वदति?
(क) शूद्रक:
(ख) शकारः
(ग) शर्विलक:
(घ) चारुदत्तः
उत्तरम्:
(ख) शकारः
2. शकार: ………………. परित्रायस्व परित्रायस्व। रिक्तस्थाने उचितं पदं किम्?
(क) आर्यशर्विलक
(ख) आर्यशूद्रक
(ग) आर्यचारुदत्त
(घ) आचार्यदेव
उत्तरम्:
(ग) आर्यचारुदत्त
3. ………………. संखाद्यताम् अयं पातकी’ इति शर्विलकः वदति।
(क) व्याघ्रः
(ख) हिंस्रैः पशुभिः
(ग) कुक्कुरैः
(घ) क्रकचैः
उत्तरम्:
(ग) कुक्कुरैः
4. ‘भट्टारक चारुदत्त, शरणागतोऽस्मि।’ इदं वचनं कः वदति?
(क) शकारः
(ख) नागरिक:
(ग) शर्विलकः
(घ) शूद्रक:
उत्तरम्:
(क) शकारः
5. ‘उपकारहतस्तु कर्तव्यः’ इति वचनं कः वदति?
(क) शूद्रक
(ख) शकारः
(ग) शर्विलक:
(घ) चारुदत्तः
उत्तरम्:
(घ) चारुदत्तः
उपकारहतस्तु कर्तव्यः Introduction:
This extract from the last act of ‘मृच्छकटिकम्’composed by Shudraka makes us think. When sharvilaka and citizens want shakara to be sentenced, why does Charudatta forgive him? His unusual response may be because Vasantsena, his beloved is known to be alive and the good news makes him magnanimous. He says. “The humbled foe who seeks thine aid thou mayest not smile with steely blade.’ He wants cruelty be paid with kindness. You are too young to appreciate this but remember. There are many ways to respond to a situation. Love thy enemies and drive them crazy is one of the ways.
उपकारहतस्तु कर्तव्यः Prose, Translation and Glossary
(नेपथ्ये – अरे रे राष्ट्रियश्यालक! एहि एहि। स्वस्य अविनयस्य फलमनुभव।) ततः प्रविशति पुरुषैराधिष्ठितः पश्चाबाहुबद्धः शकार:।।
शकारः — (दिशोऽवलोक्य) समन्ततः उपस्थितः एष राष्ट्रियबन्धः। तत्कामदानीम् अशरणः शरणं व्रजामि। (विचिन्त्य) भवतु, तमेव शरणवत्सलं गच्छामि। (इत्युपसृत्य) आर्यचारुदत्त। परित्रायस्व परित्रायस्व। (इति पादयोः पतति।)
नेपथ्ये- आर्यचारुदत्त! मुञ्च मुञ्च। व्यापादयाम् एनम्।
Translation : (Behind the curtain – O you king’s brother-in-law, come come, experience the fruit of your roguery.)
(Then enters Shakara, escorted by guards, with hands tied on the back.)
Shakara : (Looking to the quarters). Here on all sides, is the hemming in of the king’s brother-in-law. So, whom now shall I, helpless (that I am) approach for protection? (Thinking) All right; I shall go right to him who is affectionate towards those who approach (him) for protection. (Approaching) Noble Charudatta, save (me). (Falls at his feet).
(Behind the curtain : Noble Charudatta? Leave (him), leave. Let’s kill him).
शकारः – (चारुदत्तं प्रति) भो अशरणशरण परित्रायस्व
Translation : Shakara- (To charudatta) O (you) shelter for the shelterless! Save (me).
चारुदत्तः – (सानुकम्पम्) अहह। अभयम् अभयं शरणागतस्य।
Translation : Charudatta-(compassionately) Alas! Freedom from fear, freedom from fear (to you) who have approached for protection (I promise).
शर्विलकः – (सावेगम्) आः रूपनीयताम् अयं चारुदत्तपार्वात्। (चारुदत्तं प्रति) ननूच्यतां किमस्य पापस्य अनुष्ठीयतामिति। आकर्षन्तु सुबद्धवैनं श्वभिः संखाद्यताम् अथ।
शूले वा तिष्ठतामेष पाट्यतां क्रकचेन वा।।
Translation : Sharvilaka – (Vehmently) Oh! Let him be removed from near Charudatta. (To Charudatta) I say. Please tell (me) what should be done with this sinner. Should they drag him away, after being tightly bound? And should (he) be devoured by the dogs? Or should he stay on the stake? Or should he be saved down with a saw?
चारुदत्तः – किमहं यद् ब्रवीमि तत् क्रियते?
Translation : Charudatta – Would, what I say be done?
शर्विलक: – कोऽत्र संदेहः।
Translation : Sharvilaka – What is the doubt here?
शकारः – भट्टारक चारुदत्त शरणागतोऽस्मि। तत् परित्रायस्व। यत्तव सदृशं तत्कुरु। पुनर्न ईदृशं करिष्यामि। (नेपथ्ये) (पौरा: व्यापादयत। किंनिमित्तं पातकी जीत्येते।)
Translation : Shakara – Master Charudatta. I have approached (you) for protection. So save me. Do what becomes you. I shall not do like this again. (Behind the curtain- Citizens, kill (him) what for is the criminal to live?) शर्विलकः – अरे रे अपनयत। आर्यचारुदत्त आज्ञाप्यताम् किमस्य पापस्य अनुष्ठीयताम्।
Translation : Sharvilaka – 0 you, take him away. Noble charudatta please order what should be done with this sinner? चारुदत्तः – किमहं यद् ब्रवीमि तत्क्रियते। Translation : Charudatta – Would, What I say, be done? शर्विलकः – कोऽत्र संदेहः। Translation : Sharvilaka – What doubt here? चारुदत्तः – सत्यम् Translation : Charudatta – True. शर्विलक: – सत्यम्
Translation : Sharvilaka – True. चारुदत्तः – यद्येवं शीघ्रमयम् ……..” Translation : Charudatta- If so, quickly this one ……… शर्विलक : – किं हन्यताम्। Translation : Sharvilaka – What, (should be) be killed? चारुदत्तः – नहि नहि। मुच्यताम्। Translation : Charudatta — No, not at all- (let him) be released. शर्विलकः –किमर्थम्। Translation : Sharvilaka – What for? चारुदत्तः – शत्रुः कृतापराधः शरणमुपेत्य पादयोः पतितः। शस्त्रेण न हन्तव्यः। Translation : Charudatta – An enemy who has committed on offence, fallen on the feet, having sought protection, should not be killed with a weapon.
शर्विलकः – एवम्। तर्हि श्वभिः खाद्यताम्। Translation : Sharvilaka – All right, Then let him be eaten by dogs. चारुदत्तः – नहि। …. उपकारहतस्तु कर्तव्यः।। Translation : Charudatta – Not indeed. he should be made on killed by obligation. शर्विलकः – अहो आश्चर्यम्। किं करोमि। वदत्वार्यः। Translation : Sharvilaka-Oh, what a surprise! What should I do? Let the noble one tell. चारुदत्तः – तन्पुच्यताम्। Translation : Charudatta – So let him be released. शर्विलक: – मुक्तो भवतु। Translation : Sharvilaka – Let him be free. शकारः — अश्चर्यम्। प्रत्युज्जीवितोऽस्मि। (इति पुरुषैः सह निष्क्रान्तः।) Translation : Shakara – Wonderful! I have been restored to life (Exit with the guards).
Glossary: नेपथ्ये – behind the curtain. The word नेपथ्ये means (1) the attractive curtain on the stage, (2) stage (3) the dress, ornaments (4) the tiring rom where actors attire themselves (Green Rom) (5) dialogue heard from behind the curtain, “नेपथ्यं स्याजवनिका रङ्गभूमि प्रसाधनम्। According to Sanskrit etymology ने : निनोः वा पथ्यम् that which is beneficial, pleasing to theeyes, राष्ट्रिय श्यालकः – राष्ट्रियः श्यालकः, उत्सम्बोधने-कर्मधारय,0 king’s brother-in-law, एहि – come, आ + इ (2P) imperative mood (लोट् लकार) second person singular, verb of the subject ‘त्वम्’ which is understood.
स्वस्य अविनयस्य – of your own rougery/crime, फलम् अनुभव – experience the fruit result, consequence), अनुभव – अनु + भू (1P) imperative mood (लोट् लकार), second person singular, verb fo the subject ‘त्वम्’ wich is understood. ततः प्रविशति – then enters. This instruction in the brackets is called stage direction (रङ्गसूचना) e.g., प्रविश्य, सस्मितम् etc. It is meant to be followed by actors, पुरुषैरधिष्ठितः – पुरुषैः + अधिष्ठित: protected by (police) men, पुरुषैः means राजपुरुषैः पश्चाद्बाहुबद्धः – with hands tied on the back, adjective of the noun, ‘शकारः’ शकारः – name of a character. He is so called because of habit of pronouncing स as श।
दिशोऽवलोक्य – दिशः + अवलोक्य looking to the quarters. This is the stage direction for the actor, समन्ततः – on all sides. This is an indeclinable, उपस्थितः – present, राष्ट्रियबन्धः – relative (brother-in-law) of the king, तत्कमिदानीम् – तत् + कम् + उदानीम् so, now to whom, अशरणः – न विध ते शरणम् यस्य सः – नज् बहुव्रीहि समास, helpless adjective of the pronoun ‘अहम्’ which is understood, शरणम् व्रजामि – should approach for protection, विचिन्त्य – having thought वि + चिन्त् (10U) ल्यबन्त (संबंधक भूतकृदन्त) gerund, भवतु – let it be, all right, शरणवत्सलम् – शरणेषु वत्सलः, तम् – सप्तमी तत्पुरुष समास who is affectinate towards those who approach (him) for protection.
This is the description of ‘चारुदत्त’ इत्युपसृत्य – इति + उपसृत्य thus approaching, इति means इति उक्त्वा thus saying, परित्रायस्व – save (me), परि + त्रै-परित्राय (1A) imperative mood (लोट् लकार) second person singular, आर्यचारुदत्त – आर्यः चारुदत्तः, तत्सम्बोधने-कर्मधारय समास, O noble Charudatta, आर्यः – कर्तव्यम् आचरन् कार्यम्, अकर्तव्यम् अनाचरन्। तिष्ठति प्रकृताचारे स वा आर्य इति स्मृतः – one who does what should be done (कर्तव्यम् कार्यम) and does not do what should not be done and remains within the limits of behaviour prescribed by scriptures is considered is आर्य। आर्य is a respectful mode of address.
Revered Sir, पादयोः पतति – falls at the feet, मुञ्च मुञ्च – leave (him), व्यापादयामः एनम् – let’s kill this (man), वि + आ + पद् (4A) causal present tense (प्रेरक लट् लकार) first person plural. This is said by the royal attendants, चारुदत्तं प्रति – to Charudatta. The indeclinable प्रति’, governes the accusative case so चारुदत्तम् is in the accusative case, भो अशरणशरण – 0 you shelter of the shelterless, शकार is requesting
चारुदत्त for helping him, सानुकम्पम् – compassionately अनुकम्पा सह यथा स्यात् तथा-अव्ययीभाव समास, अहह – alas. This interjection is used to express pity, अभयम् शरणागतस्य – freedom from fear to the one who has approached for protection, अभयम् – न भयम् – नञ् तत्पुरुष समास शरणागतस्य-शरणम् आगतः, तस्य-द्वितीया तत्पुरुष समास। शर्विलक – शर्विलक was the servant of चारुदत्त। सावेगम् – vehemently, angrily, आवेगेन सह यथा स्यात् तथा अव्ययीभाव समास, आः – oh, this indeclinable is used to express anger.
अपनीयतामयम् – अपनीयताम् + अयम् – let this (man) be taken away अपनीयताम् – अप + नी (1P) Passive imperative mood (कर्मणि लोट् लकार) third person singular, चारुदत्तपार्वात् – चारुदत्तस्य पार्श्वम्, तस्मात् – षष्ठी तत्पुरुष समास, from near Charudatta, ननूच्यताम् – ननु + उच्यताम्, please tell (lit – let it be told), ननु is the indeclinable used to ask for permission, उच्यताम् — वच् (2P) ब्रू (2U) passive imperative mood (कर्मणि लोट् लकार), third person singular, अस्य पापस्य – of this sinner, अनुष्ठीयताम् — क्रियताम् should be done अनु + स्था – अनुतिति (1P) passive imperative, (कर्मणि लोट् लकार) mood, third person singular.
एनम् सुबध्य आकर्षन्तु, अथ श्वभिः संखाद्यताम्, वा एषः शूले तिष्ठताम्, वा क्रकचेन पाट्यताम्। सुबद्ध्य – after having bound tightly, सु + बन्ध् (9P) संबंधक भूतकृदन्त (ल्यबन्त) gerund, आकर्षन्तु __- drag, आ + कृष् (1P) imperative mood (लोट् लकार) third person plural, श्वभिः – by the dogs, श्वन् – masculine noun ending in न्) instrumental plural, संखाद्यताम् – should be devoured, सम् + खाद् (1P) causal passive imperative mood (प्रेरक कर्मणि लोट् लकार) third person singular, शूले – on the stake, तिष्ठताम् – स्थाप्यताम् should stay, वा क्रकचेन – or with a saw, पाट्यताम् – should be sawed down पाट्यताम् – पट् (10U) passive imperative mood (कर्मणि लोट् लकार) third person singular.
यद् ब्रवीमि – whatever I am saying, तत् क्रियते – that is to be done, कोऽत्र – क: + अत्र – who (is) here, संदेहः – doubt, भट्टारक – master, owner, शरणागतः – शरणम् आगतः – द्वितीया तत्पुरुष one who has come seeking protection, यत् तव सदृशम् – whatever becomes you, तत् कुरु – do that, पुनर्न – पुनः + न not again, ईदृशम् – like this, न करिष्यामि – I shall not do, करिष्यामि – कृ (8U) P. Second future tense (लृट् लकार) first person singular, नेपथ्ये – behind the curtain, पौरा: – पूरे भवाः पौरा, citizens, व्यापादयत – kill, वि + आ + पद् (4A) causal imperative mood (प्रेरक लोट् लकार) second person plural, verb of the subject यूयम्’ which is understood, किंनिमित्तम् – किम् निमित्तम् यस्मिन् कर्मणि तथा स्यात् तथा – अव्ययीभाव समास, what for, पातकी – sinner, पातकिन् – (Adjective ending in इन्) masculine nominative singular.
जाव्यते – is kept alive, अपनयत – take (him) away, आर्यचारुदत्त – 0 noble Charudatta, आज्ञाप्यताम् – let order be given, passive imperative is used for making a polite request आ + ज्ञा (9U) causal passive imperative mood (प्रेरक कर्मणि लोट् लकार) third person singular, अस्य पापस्य – of this sinner, किम् अनुष्ठीयताम् – what should be done, क्रियताम् अनुष्ठीयताम् – अनु + स्था (1P) passive imperative mood (कर्मणि लोट् लकार) third person singular, यद्येवम् – यदि + एवम् – if it (is) so, किं हन्यताम्? – should (this man) be killed? मुच्यताम् – let him be released मुच्यताम् – मुच् (6U) passive imperative mood (कर्मणि लोट् लकार), third person singular, न हि – not at all.
कृतापराधः – कृतः अपराध: येन सः – बहुव्रीहि समास committing an offence, adjective of the noun ‘शत्रुः’, शरणमुपेत्य – शरणम् + उपेत्य, approaching for protectio surrendering, seeking protection, उपेत्य – उप + इ (2P) (संबंधक कृदन्त) ल्यबन्त gerund, पादयोः पतितः – fallen at feet, adjective phrase of the noun, ‘शत्रु’ न हन्तव्यः – should not be killed हन् (2P) potential passive participle (कर्मणि विध्यर्थ कृदन्त) masculine nominative singular, श्वभिः खाद्यताम् – let (him) be eaten by dogs, उपकारहतस्तु – उपकारहतः + तु, उपकारेण हतः – तृतीया तत्पुरुष समास but killed by obligation, तन्मुच्यताम् – तत् + मुच्यताम्, so let (him) be set free, प्रत्युज्जीवितः अस्मि – I have been restored to life, प्रत्युजीवितः – प्रति + उद् + जीव् (1P) past passive participle (कर्मणि भूतकृदन्त) masculine, nominative singular.
Prose-order of the verse: एनम् सुबध्य आकर्षन्तु, अथ श्वभिः संखाद्यताम्, वा एषः शूले तिष्ठताम्, वा क्रकचेन पाट्यताम्। सुबद्ध्य – after having bound tightly, सु + बन्ध् (9P) संबंधक भूतकृदन्त (ल्यबन्त) gerund, आकर्षन्तु – drag, आ + कृष् (1P) imperative mood (लोट् लकार) third person plural, श्वभिः – by the dogs, श्वन् – masculine noun ending in न्) instrumental plural, संखाद्यताम् – should be devoured, सम् + खाद् (1P) causal passive imperative mood (प्रेरक कर्मणि लोट् लकार) third person singular, शूले – on the stake, तिष्ठताम् – स्थाप्यताम् should stay, वा क्रकचेन – or with a saw, पाट्यताम् – should be sawed down पाट्यताम् – पट् (10U) passive imperative mood (कर्मणि लोट् लकार) third person singular.
यद् ब्रवीमि – whatever I am saying, तत् क्रियते – that is to be done, कोऽत्र – कः + अत्र – who (is) here, संदेहः – doubt, भट्टारक – master, owner, शरणागतः – शरणम् आगतः – द्वितीया तत्पुरुष one who has come seeking protection, यत् तव सदृशम् – whatever becomes you, तत् कुरु – do that, पुनर्न – पुनः + न not again, ईदृशम् – like this, न करिष्यामि – I shall not do, करिष्यामि – कृ (8U) P. Second future tense (लृट् लकार) first person singular, नेपथ्ये – behind the curtain, पौराः – पूरे भवाः पौरा, citizens, व्यापादयत – kill, वि + आ + पद् (4A) causal imperative mood (प्रेरक लोट् लकार) second person plural.
verb of the subject यूयम्’ which is understood, किंनिमित्तम् — किम् निमित्तम् यस्मिन् कर्मणि तथा स्यात् तथा – अव्ययीभाव समास, what for, पातकी – sinner, पातकिन् – (Adjective ending in इन्) masculine nominative singular, जाव्यते – is kept alive, अपनयत – take Chim) away, आर्यचारुदत्त – 0 noble Charudatta, आज्ञाप्यताम् – let order be given, passive imperative is used for making a polite request आ + ज्ञा (9U) causal passive imperative mood (प्रेरक कर्मणि लोट् लकार) third person singular, अस्य पापस्य – of this sinner.
किम् अनुष्ठीयताम् – what should be done, क्रियताम् अनुष्ठीयताम् – अनु + स्था (1P) passive imperative mood (कर्मणि लोट् लकार) third person singular, यद्येवम् – यदि + एवम् – if it (is) so, किं हन्यताम्? – should (this man) be killed? मुच्यताम् – let him be released मुच्यताम् – मुच् (6U) passive imperative mood (कर्मणि लोट् लकार), third person singular, न हि – not at all, कृतापराधः – कृतः अपराधः येन सः – बहुव्रीहि समास committing an offence, adjective of the noun ‘शत्रु:’, शरणमुपेत्य – शरणम् + उपेत्य, approaching for protection surrendering, seeking protection.
उपेत्य – उप + इ (2P) (संबंधक कृदन्त) ल्यबन्त gerund, पादयोः पतितः – fallen at feet, adjective phrase of the noun, ‘शत्रु’ न हन्तव्यः – should not be killed हन् (2P) potential passive participle (कर्मणि विध्यर्थ कृदन्त) masculine nominative singular, श्वभिः खाद्यताम् – let (him) be eaten by dogs, उपकारहतस्तु – उपकारहतः + तु, उपकारेण हतः – तृतीया तत्पुरुष समास but killed by obligation, तन्मुच्यताम् – तत् + मुच्यताम्, so let (him) be set free, प्रत्युज्जीवितः अस्मि – I have been restored to life, प्रत्युजीवितः – प्रति + उद् + जीव् (1P) past passive participle (कर्मणि भूतकृदन्त) masculine, nominative singular.