Gujarat Board GSEB Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 8 साक्षिभूतः मनुष्यः Textbook Exercise Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Textbook Solutions Class 10 Sanskrit Chapter 8 साक्षिभूतः मनुष्यः
GSEB Class 10 Sanskrit साक्षिभूतः मनुष्यः Textbook Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत –
Choose the correct answer from the given alternatives:
1. के स्वयं क्रियां कर्तुं समर्थाः न सन्ति?
(क) पशवः
(ख) मनुष्याः
(ग) प्रस्तराः
(घ) पक्षिणः
उत्तरम्:
(ग) प्रस्तराः
2. गवादयः पशवः कीदृशाः भवन्ति?
(क) अचेतनाः
(ख) सबुद्धयः
(ग) असमर्थाः
(घ) निर्बुद्धयः
उत्तरम्:
(घ) निर्बुद्धयः
3. दुर्घटनाग्रस्तः जनः कुत्र नेतव्यः?
(क) गृहम्
(ख) ओषधालयम्
(ग) कुत्रापि न
(घ) पुलिसस्थानकम्
उत्तरम्:
(ख) ओषधालयम्
4. घटनाया उत्थितेन ……… भयमनुभवन्ति।
(क) दुःखेन्
(ख) ध्वनेः
(ग) सुखेन
(घ) ध्वनिना
उत्तरम्:
(ख) ध्वनेः
5. दुर्घटनायाः साक्षिभूतेन मनुष्येण सदैव किमर्थं प्रयत्नः करणीयः?
(क) बोधप्राप्तये
(ख) धनप्राप्तये
(ग) सुखप्राप्तये।
(घ) शान्तिप्रात्ये
उत्तरम्:
(क) बोधप्राप्तये
6. कः परस्य दुःखेन दुःखितः भवितुमर्हति?
(क) पशुः
(ख) वृक्षः
(ग) मनुष्यः
(घ) प्रस्तरः
उत्तरम्:
(ग) मनुष्यः
7. दुर्घटनायाः साभिभूतस्य मनुष्यस्य द्वितीयं कार्यं किम् अस्ति ?
(क) बोधप्राप्तिः
(ख) दु:खानुभूति
(ग) भयानुभूतिः
(घ) कर्तव्यस्य निवाहः
उत्तरम्:
(घ) कर्तव्यस्य निवाहः
2. एकवाक्येन संस्कृतभाषायाम् उत्तरं लिखत –
Answer in one Sanskrit sentence:
1. दुर्घटनयाः साक्षिणः के भवन्ति?
उत्तरम्:
प्रायः प्रस्तरादयः जडपदार्थाः, गवादयः पशवः, मनुष्याः च इति त्रयः दुर्घटनायाः साक्षिणः भवन्ति।
2. घटनाया उत्थितात् ध्वनेः भीताः पश्वः किं कुर्वन्ति?
उत्तरम्:
घटनया उत्थितात् ध्वनेः भीताः पशवः घटनास्थलात् दूरे धावन्ति।
3. दुर्घटनायाः कारणं किं भवति?
उत्तरम्:
दुर्घटनायाः करणं कस्यचित् जनस्य त्रुटिः भवति।
4. कर्तव्यस्य निर्वाहः कस्य कार्यमस्ति?
उत्तरम्:
कर्तव्यस्य निर्वाहः मनुष्यस्य कार्यमस्ति।
3. अधः प्रदत्तानां कृदन्तानां प्रकारं लिखत –
Name the type of the following कृदन्तs:
1. भूत्वा – भू धातोः सम्बन्धकं भूतकृदन्तम् (त्वान्तम् अव्ययम्)
2. संगत्य – स्म् + गम् (1 आ) धातोः सम्बन्धकं भूतकृदन्तम् (ल्यबन्तम् अव्ययम्)
3. करणीयः – कृ (83) धातोः विध्यर्थ कर्मणि कृदन्तम्।
4. दातव्यम् – दा (1प, 3उ) घोतोः विध्यर्थ कर्मणि कृदन्तम्।
5. भावितुम् – भू (1प) धातोः हेत्वर्थकं तुमष्तम् अव्ययम्।
6. प्राप्तव्यः – प्र + आप् (5प) धातोः विध्यर्थ कर्मणि । कृदन्तम्।
4. सन्धिविच्छेदं कुरुत –
Dissolve the sandhi:
1. मनुष्याश्चेति = मनुष्याः + च + इति
2. प्रस्तरादयस्तु = प्रस्तरादयः + तु
3. मानवोऽपि = मानवः + अपि
4. निर्वहन्तोऽपि = निर्वहन्तः + अपि
5. पशुरेव = पशुः + एव
6. यतो हि = यतः + हि
5. रेखाङ्कितपदानां समास प्रकार लिखत –
Name the type of the compound of underlined words:
1. जड़पदार्थः साक्षिणः भवन्ति।
उत्तरम्:
जड़पदार्थाः – जड़ाः पदार्थाः – कमधारय समासः।
2. अतः घटनास्थलात् दूरे धावन्ति।
उत्तरम्:
घटनास्थलात् – घटनायाः स्थलम्, तस्ताम् – षष्ठी तत्पुरुष समासः।
3. दुर्घटनाग्रस्तं दुःखितं जीव पश्यन जन किं कुर्यात।
उत्तरम्:
दुर्घटनाग्रस्तम् – दृष्टा घटना – दुर्घटना – प्रादि तत्पुरुष। दुर्घटनया ग्रस्तः, तम् – तृतीया तत्पुरुष समासः।
6. रेखातिपदानां स्थाने प्रकोष्ठात् उचितं पदं चित्वा प्रश्नवाक्यं रचयत –
Make sentences with the help of given words:
1. पश्वः कस्मात् भयमनुभवन्ति?
उत्तरम्:
पशवः ध्वनेः भयमनुभवन्ति।
2. कैः कर्तव्यस्य निर्वाहः करणीय?
उत्तरम्:
मनुष्यैः कर्तव्यस्य निर्वाहः करणीयः।
3. विना कारणं का न भवति?
उत्तरम्:
विना कारणं दुर्घटना न भवति।
4. दुर्घटनायाः कम् प्राप्तुम् अर्हाम?
उत्तरम्:
दुर्घटनायाः बोधं प्राप्तुम् आर्हामः।
7. प्रदत्तपदानि प्रयुज्य वाक्यानि रचयत –
Use words from brackets and make sentences:
1. An accident does not occur without reason.
(कारण विना दुर्घटना न भू।)
उत्तरम्:
कारणं (कारणेन् कारणात् वा) विना दुर्घटना न। भवति।
2. Ours are three duties.
(अस्मद् त्रि कर्तव्य अस्।) (अस्मद् त्रि कर्तव्य अस्।)
उत्तरम्:
अस्माकं त्रीणि कर्तव्यानि सन्ति।
3. Stones are inanimate.
(प्रस्तर अचेतन भू)
उत्तरम्:
प्रस्तराः अचेतनाः भवन्ति।
4. Man experiences happiness and sorrow.
(मानव सुख च दु:ख अनु + भू।)
उत्तरम्:
मानवः सुख च दु:ख च अनुभव।
8. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि आङ्ग्लभाषायां लिखत –
Answer the following questions in English:
Question 1.
Who happens to be the witness of an accident?
Answer:
Inanimate objects like stones, beasts like cows, etc. and human are witnesses of an accident.
Question 2.
Which man is considered to be an animal?
Answer:
An intelligent man who ran away from the place where an accident takes place is considered to be an animal.
Question 3.
What are the three duties of a man, who has witnessed the accident?
Answer:
1. Experiencing sorrow.
2. Carrying out duties like taking the victims to a nearby hospital or dispensary and.
3. Learning a lesson from the accident.
GSEB Class 10 Sanskrit साक्षिभूतः मनुष्यः Additional Important Questions and Answers
1. पद परिचयं कारयत –
Make the Parsing:
1. भूतः – भू (1प), त-प्रत्ययान्त कर्तरि भूतकृदन्त, पुं. प्रथमा एकवचन।
2. घटमानायाः – घट् (13), वर्तमानकृदन्त, स्त्री, पञ्चमी-षष्ठी एकवचन।
3. अधिकृत्य – अधि + कृ (83), सम्बन्धक भूतकृदन्त, ल्यबन्त अव्ययम्।
4. कर्तुम् – कृ (83), हेत्वर्थक तुमन्त अव्ययम्।
5. उत्थितात् – उद् + स्था (1प), त – प्रत्यान्त कर्तरि भूतकृदन्त, पु. – नपुं. पञ्चमी एकवचन।
6. दृष्ट्वा – दृश् (1प) सम्बन्धक भूतकृदन्त, त्वान्त अव्ययम्
7. पश्यन् – दृश (1प), कर्तरि वर्तमान कृदन्त, पुं. प्रथमा एकवचन।
8. आगत्य – आ + गम् (1प), सम्बन्धक भूतकृदन्त, ल्यबन्त।
9. ज्ञातव्या – ज्ञा (93), विध्यर्थ कर्मणि कृदन्त, स्त्री, प्रथमा एकवचना
10. निर्वहन्त – निर् + वाह (1प), कर्तरि वर्तमान कृदन्त, पुं. प्रथमा बहुवचन।
2. सन्धिविच्छेदं कुरुत –
Dissolve the sandhis:
1. ‘विषयमधिकृत्य’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) विषयम् + अधिकृत्य
(ख) विषय + मधिकृत्य
(ग) विषयम् + धिकृत्य
(घ) विषयम् + अधिकृत्य
उत्तरम्:
(क) विषयम् + अधिकृत्य
2. ‘त्रयोऽपि’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) त्रयो + पि
(ख) त्रयः + अपि
(ग) तथा + एव
(घ) त्रय + अपि
उत्तरम्:
(ख) त्रयः + अपि
3. ‘तथैव’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) तथे + व
(ख) तथ + ऐव
(ग) तथा + एव
(घ) तथा + इव
उत्तरम्:
(ग) तथा + एव
4. ‘पक्षिणश्च’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) पक्षिण + च
(ख) पक्षिणो + च
(ग) पक्षिण + क्ष
(घ) वस्तुतः + तस्तु
उत्तरम्:
(घ) वस्तुतः + तस्तु
5. ‘वस्तुतस्तु’ एतस्य सन्धिविच्छेदः कः?
(क) वस्तुतः + तु
(ख) वस्तु + तस्तु
(ग) वस्तुतः + अस्तु
(घ) वस्तुतः + तस्तु
उत्तरम्:
(क) वस्तुतः + तु
3. सन्धि कुरुत –
Make the sandhis:
1. ‘कार्यम् + अचरति’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) कार्यमचरति
(ख) कार्यमाचरति
(ग) कार्याचरति
(घ) कार्यमचराति
उत्तरम्:
(ख) कार्यमाचरति
2. ‘भवितुम् + अर्हति’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) भवितुर्हति
(ख) भवितुमर्हति
(ग) कार्ययरति।
(घ) भवितुर्हति
उत्तरम्:
(ग) कार्ययरति।
3. ‘पश्यन् + अपि’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) पश्यनपि
(ख) पश्यन्नपि
(ग) पश्यनपि
(घ) पश्यानपि
उत्तरम्:
(ख) पश्यन्नपि
4. ‘तस्य + उचितः’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) तस्योचितः
(ख) तस्याचितः
(ग) तस्यौचितः
(घ) तस्यचितः
उत्तरम्:
(क) तस्योचितः
5. ‘मनुष्यैः + अस्य’ एतस्य सन्धियुक्तः शब्दः कः?
(क) मनुष्यैस्य
(ख) मनुष्यअस्यं
(ग) मनुष्यैरस्य
(घ) मनुष्येस्य
उत्तरम्:
(ग) मनुष्यैरस्य
साक्षिभूतः मनुष्यः Introduction
In this world something or the other is always happening. Sometimes accidents take place. The objects like stones that are there are not capable of felling or doing anything. The birds or beasts get scared and run away from the scene. Should a man not react in a different and better manner if he happens to be present there?
In this lesson ita and पुनीत: rightly point out that man should not be a mere onlooker or a passive witness like a good Samaritan he should do whatever he can to rescue and help out the victims. Generally, most of the people hesitate to help a road crash victim because of fear of police harassment and legal hassles. Even then we as human beings should carry out the threefold duty suggested in the lesson. We should be sensitive and sensible human beings especially when our fellow human beings are afflicted by an accident.
साक्षिभूतः मनुष्यः Summary Of The Chapter
(पुनीत and सुनीत) are talking with one another on the subject of who are the witness of an accident taking place in the street and what they do.)
पुनीत:
O brother! Sometimes accidents also take place on the way. There mostly three (types of) witness-inanimate things like stones, beasts like cows and human beings. Do you know how all there three-act differently (lit – do different things)?
सुनीत:
I don’t know. Please tell first what do the stones, ect., do?
पुनीत:
But the objects like stones are inanimate. They are not able to do anything by themselves. So they stay as they are.
सुनीत:
What do beasts and birds who are living beings do?
पुनीत:
All these experiences fear due to noise arisen by the accident. So they run away from the place of accident.
सुनीत:
What you say is true. But beasts like cow are bull. But if any man who has intelligence, runs away from the place of accident, then he is surely a beast only.
पुनीत:
Actually if a man behaves like a man, he performs three types of work.
सुनीत:
What are these three types of work?
पुनीत:
The first work is experiencing sorrow. Man alone is able to be sad by sorrow (of others) and happy by happiness (of the other person). So having seen the afflicted and sad as a result of accident man should fell sorry. Indeed one who does not experience sorrow in
पुनीत:
The first work is experiencing sorrow. Man alone is able to be sad by sorrow (of others) and happy by happiness (of the other person). So having seen the afflicted and sad as a result of accident man should fell sorry. Indeed one who does not experience sorrow in spite of watching. Such a soul is not all a man but he is surely a stone because indeed
a stone never feels the unhappiness of the other.
सुनीत:
You have said the right thing. Even I have often experienced sorrow on seeing an unknown person afflicted by the accident. What is the second work?
पुनीत:
The second work, of course, is performing the duty. A person afflicted by the accident should be immediately hospitalized (or taken to a dispensary) so that the right treatment might he give to him. Accompanying him there, sometimes if there is the necessity of (giving) blood to him. One’s own blood should be given to him. Intimation should he gave to his family so that his relatives will be of special help coming to the hospital. The duty of a man who witnesses an accident is like this. This duty should be performed by all men.
सुनीत:
What is the third work that the man who is the witness of the accident should do?
पुनीत:
The third work is learning a lesson. An effort to learn the lesson should always be made by man. When we are witness of some accident, while experiencing sorrow, performing our duty we can also learn some lesson from that accident. Accident does not occur without some reason. In that mistake (or fault) of someone is the reason. In that fault I shall never commit such a mistake should also be acquired.
सुनीत:
You have said well. While witnessing an incident, even performing (our) duty, feeling sorry also if we do not learn a lesson, we are not human beings.
2. संस्कृतम्: – (मार्गे घटमानायाः दुर्घटनायाः साक्षिणः के के भवन्ति, किं किं च ते आचरन्ति इति विषयमधिकृत्य पुनीतसुनीतौ परस्परं संपदतः।)
पुनीत: – भ्रातः! मार्गे कदाचित् दुर्घटनाः अपि घटन्ति। तत्र प्रायः प्रस्तरादयो जडपदार्थाः, गवादयः पशवः मनुष्याश्चेति त्रयः साक्षिणः भवन्ति। किं त्वं जानासि यत् घटितायाः दुर्घटनायाः सन्दर्भे एते त्रयोऽपि भिन्न भिन्नं कर्म समाचरन्ति।
सुनीतः – न जानामि। प्रथमं कथयतु यत् प्रस्तरादयः किं कुर्वन्ति?
पुनीत: – प्रस्तरादयस्तु अचेतनाः सन्ति, ते स्वयं क्रियां कर्तुं समर्थाः न भवन्ति। अतः ते तथैव तिष्ठन्ति। सुनीतः : सचेतनाः पशवः पक्षिणश्च किं कुर्वन्ति?
Translation:
(सुनीतः and पुनीत: are talking with one another on the subject of who are the witness of an accident taking place in the street and what they do.)
पुनीत: – O brother! Sometime accidents also take place on the way. There mostly three (types of) witness-inanimate things like stones, beasts like cow and human beings. Do you know how all these three act differently (lit – do different things)?
सुनीत: – I don’t know. Please tell first what do the stones, etc. do?
पुनीत: – But the objects like stones are inanimate. They are not able to do anything by themselves. So they stay as they are.
सुनीत: – What do beasts and birds who are living beings do?
Glossary:
घटमानायाः – of (the incident) taking place, happening; adjective of the noun, दुर्घटनायाः घटमानायाः – घट (1A) present active participle, वर्तमान कृदन्तः feminine genitive singular, साक्षिणः – witness, इति विषयम् अधिकृत्य – about this subject, based on this subject, पुनीतसुनीतो – पुनीतः च सुनीतः च – इतरेतर द्वंद्व समास – these are proper nouns, परस्परम् – परः परम् – अव्ययीभाव समास; – with one another, संपदतः – (both of them) are conversing; सम् + पद् (1P) present tense, लट् लकार, third-person dual; the verb of the subject पुनीतसुनीतौ। भ्रातः – O brother,
भातृ (masculine noun ending in ऋ), vocative singular, दुर्घटनाः – accidents, घटन्ति – (they) take place, happen, प्रायः – mostly: this is an indeclinable, प्रस्तरादयः – प्रस्तरः आदौ दोषाम् ते – बहुव्रीहि समास; stones, ete; adjective of the noun, ‘जड़पदार्थाः’, जड़पदार्थाः – जड़ा पदार्थाः – कर्मधारय समास – inanimate objects, गवादयः – गौः आदौ येषाम् ते – बहुव्रीहि समास; – cows etc. adjective of the noun ‘पशवः’, मनुष्याश्चेतिः – मनुष्य + च + इति – and human beings, त्रयः साक्षिणः – three types of witness, किं त्वं जानासि – do you know?,
यत् – that, घटितायाः दुर्घटनायाः सन्दर्भ – In the context of the accident taken place, एते त्रयः – these three, भिन्न भिन्नम् – differently, समाचरन्ति – (they) behave; सम् + आ + चर् (1P) present tense, लट् लकार, third person plural; veb of the subject, एते त्रयः, न जानामि — I don’t know, अचेतनाः – न पिधते चेतना येषु ते – न! बहुव्रीहि समास; adjective of the noun प्रस्तरादयः, inanimate, प्रथमम् – first; this is an indeclinable, कथयतु – tell; here the subject understood is, ‘भवान्’ भवान् कथयतु – त्वं कथय, कुर्वन्ति – (they) do; verb of the subject प्रस्तरादयः, क्रियाम् कर्तुम् – to do anything, तथैव – तथा + एव; in the same way, सचेतनाः – चेतनया सह-सहबहुव्रीहि समास; animate, अत्ययम् – इति + इति सा वदति, प्रायः – अहं प्रायः इदं कार्य करोमि, यत् – स अकथयत् यत् सत्यम्, तथा – यथा सत्यं तथा वद।
विशेष्य-विशेषणम्- पदार्थ – जड़ साक्षिणः – त्रय
3. संस्कृतम्:
पुनीतः – एते घटनया उत्थितात् ध्वनेः भयमनुभवन्ति। अतः घटनास्थलात् दूरे धावन्ति।
सुनीतः – सत्यं वदति भवान्। गवादयः पशवस्तु निर्बुद्धयः सन्ति। परन्तु कश्चित् सबुद्धिः मानवोऽपि यदि घटनास्थलात् दूरे धावति, तर्हि पशुरेव सः।
पुनीतः – वस्तुतस्तु मनुष्यः यदि मनुष्यः इव वर्तते, तदा सः दुर्घटनायाः साक्षी भूत्वा त्रिविधं कार्यम् आचरति।
सुनीतः – कानि कानि तानि त्रिपिधानी कार्याणि?
Translation:
पुनीतः – All these experience fear due to noise arisen by the accident. So they run away from the place of the accident.
सुनीत – When you say is true. But beasts like cow are dull. But if any man who has intelligence runs away from the place of accident, then he is surely a beast only.
पुनीत – Actually if a man behaves like a man, he performs three types of work.
सुनीत – What are those three types of work?
Glossary:
Living; adjective of the noun ‘पशवः पक्षिणः च’ उत्थितात् ध्वने उत्थितात् ध्वने – due to sound produced/created; the noun, भयम् – is used with the ablative case, अतः – so, घटना स्थलात् – घटनायाः स्थलम्, तस्मात् – षष्ठी तत्पुरुष समास – from the place of accident, सत्यम् वदति भवान् – त्वम् सत्यम् वदसि – what you say is true, Note: भवान् takes the third person verb whereas त्वम् सत्यम् takes the second person verb, e.g., त्वम् मधुरम् वदसि but भवान् मधुरम् वदति। निर्बुद्धयः – निर्गताः बुद्धिः येषाम् ते – प्रादि बहुव्रीहि समासः – having no intelligence; adjective of the noun पशवः, सबुद्धिः – बुद्धया सह – सहबहुव्रीहि समास – intelligent; adjective of the noun ‘मानवः’, पशुरेव – पशुः + एव – only a beast, वस्तुतस्तु – वस्तुत + तु – but actually, साक्षीभूत्वा – becoming a witness, त्रिविधम् – तिस्रः विधाः यस्य तत् – बहुव्रीहि समास of three types; adjective of the noun कार्यम् विध, अत्ययम् – अतः – अतः सः तत्र गच्छेत्।
तु – सा तु प्रश्न प्रच्छपि। अपि – त्वमति स्वकपिं कुरु।
विशेष्य-विशेषणम्- कार्याणि – त्रिविधानि
4. संस्कृतम् :
पुनीत – प्रथमं कार्यम् अस्ति दुःखानुभूतिः। मनुष्य एव दुःखेन दुःखितो भवितुमर्हति, सुखेन च सुखितः। अतः दुर्घटनया पीडाग्रस्तं दुःखितं जनं दृष्ट्वा मनुष्येण दुःखानुभूतिः करणीय भवति। यः खलु एतादृशं जीवं पश्यन् अपि दुःखं न अनुभवति, सः मनुष्यः नास्ति, अपितु सः प्रस्तर एव। यतो हि प्रस्तरः कदापि अन्यस्य दुःखं न अनुभवति।
सुनीतः – यथार्थं भवानाह। मयापि बहुधा अपरिचितं दुर्घटनाग्रस्तं जनं पश्यता दुःखमनुभूतमस्ति। द्वितीयं कार्यं किमस्ति?
Translation:
पुनीत: – This first work is experiencing sorrow in alone is able to be sad by sorrow (of others) and happy by happiness (of the other person). So having seen the afflicted and sad as a result of an accident, a man should feel sorry. Indeed one who does not experience sorrow in spite of watching such a soul is not at all a man but he is surely stone because indeed a stone never feels the happiness of the other.
सुनीत: You have said the right thing. Even I have often experienced sorrow on seeing an unknown son afflicted by the accident. What is the second work?
Glossary:
दु:खानुभूतिः – दुःखस्य अनुभूतिः – षष्ठी तत्पुरुष समास – the experience of sorrow, दुःखितः – sorrowful, unhappy participles of the nominal roots (नामधातु) दु:खयति and सुखयति respectively, पीडाग्रस्तम् – पीडयाग्रस्तः, तम् – तृतीया तत्पुरुष समास, पीडाग्रस्तम् पीडितम् – afflicted, troubled; object of दृष्ट्वा , दृष्ट्वा – having seen, करणीया भवति – should be done, is worthly to be done, पश्यन् अपि – ever watching, in spite of watching, प्रस्तरः एव – stone only, भवानाह – भवान् + आह – you say; will, भवान् as the subject; the verb has to be third person so आह – ब्रवीति, बहुआ – mostly; this is an indeclinable used as an adverb,
अपरिचितम् – न परिचितः, त्वम् – नञ् तत्पुरुष समास; not familiar or known; adjective of the noun जनम्, दुर्घटनाग्रस्तम् – दुर्घटनाग्रस्तः, तम्-तृतीया तत्पुरुष समास; adjective of the noun ‘जनम्,’ the person who is afflicted by an accident, object of पश्यता so in the accusative case, पश्यता – watching; दृश् (1P) present active participle वर्तमान् कृदन्त, masculine instrumental singular; adjective of मया, दुःखमनुभूतमस्ति – दुःखम् + अनुभूतम् + अस्ति – sorrow has been experienced (told) by me, द्वितीयम् कार्यम् – second thing to be done.
अव्ययाः – निर्- अत्र निर्मक्षितम् अस्ति
एव – सैव जयति।
विशेष्य विशेषणम् – ध्वनिः – उत्थिताम्
5. संस्कृतम्
पुनीतः – द्वितीयं कार्यं तु कर्तव्यस्य निवार्हः। दुर्घटनाग्रस्तः जनः सद्यः एव औषधालयश्रितः करणीय भवति येन तस्य उचितः उपचारः स्यात्। तत्र सङ्गत्य कदाचित् तस्मै रक्तस्य आवश्यकता भवति चेत्, स्वकीयं रक्तमपि तस्मै दातव्यं भवति। तस्य परिवारे सूचना दातव्या भवति येन तस्य परिवारजनः ओषधालयमागत्य तस्य विशेषः सहायो भवेत। दुर्घटनायाः साक्षिणः मनुष्यस्य एकादृशं कर्तव्यम्। सर्वैः मनुष्यैः अस्य कर्तव्यस्य निर्वाहः करणीयः एव।
सुनीतः – तृतीयं कार्यं किमस्ति, यत् घटनायाः साखी मनुष्यः आचरेत्?
Translation
पुनीत: The second work, of course, performing the duty. A person afflicted by the ident should be immediately hospitalized. So that the right treatment might be given to him. Accompanying him there, sometimes if there is the necessity of (giving) blood him. One’s own blood should be given to him. Intimation should be given to his family so that relatives will be of special help coming to the hospital. The duty of a man who witnesses an accident is like this. This duty should be formed by all men.
सुनीत: What is the third work that the man who is the witness of the accident should do?
Glossary:
कर्तव्यस्य निर्वाहः – carrying out the duty, सद्यः एव – immediately, at once, ओषधालश्रितः — should be admitted to hospital, should be taken to adispensary; ओषधालयश्रितः – ओषधानाम् आलयः – षष्ठी तत्पुरुष समास; ओषधालयम् श्रितः – द्वितीय तत्पुरुष समास, उचितः उपचारः – proper treatment, सङ्गत्य – accompanying (the victim), having gone with; स्म् + गम् (1P) सम्बन्धक भूतकृदन्त or ल्यबन्त gerund, आवश्यकता भवति चेत् – if there is a necessity, स्वकीयम् रक्तम् अपि – even one’s own blood, तस्मै – to him, निर्वाह करणीयः भवेत् – (responsibility, duty) shold be carried out.
विशेष्य-विशेषणम्- उपचारः – उचितः।
6. संस्कृतम्
पुनीत : तृतीयं कार्यम् अस्ति बोधप्राप्तिः। मनुष्येण सदैव बोधप्राप्तिये प्रयत्नः करणीयो भवति। यदा वयं कस्याश्चित् दुर्घटनायाः साक्षिणः भवामः तदा कर्तव्यं समाचरन्तः दुःखमनुभवन्तः तस्याः दुर्घटनायाः कञ्चित् बोधमति प्राप्तुम् अर्हामः। विना कारणं दुर्घटना न भवति। तत्र कस्यचित् जनस्य त्रुटि: कारणं भवति। सा त्रुटिः ज्ञातव्या। तदनन्तरं तादृशीं त्रुटिमहं न
कदापि करिष्यामीति बोधोऽपि प्राप्तव्य एव।
सुनीतः :
साधु कथितं भवता। घटनायाः साक्षिणः सन्तः कर्तव्यं निर्वहन्तोऽपि दुःखमनुभवन्तोऽपि यदि वयं बोधपाठं न प्राप्नुमः तदा वयं मनुष्याः न स्मः।
Translation:
पुनीत: The third work is learning a lesson effort to learn the lesson should always be my man.
When we are witness of some dent, while experiencing sorrow, performing our, we can also learn some lessons from that dent. An accident does not occur with some lesson. In that the mistake of someone be the reason. That fault should be known. After the lesson that I shall never commit such a take should also be acquired.
सुनीत: You have said well. While witnessing incidents, even performing duty, feel also if we do not learn a lesson, we are human beings.
Glossary:
बोधप्राप्तिः – बोधस्यप्राप्तिः – षष्ठी तत्पुरुष समास; getting knowledge, learning lesson, बोधप्राप्तये – बोधस्य प्राप्तिः, तस्मै – षष्ठी तत्पुरुष समास for getting knowledge, कर्तव्यम् समाचरन्तः – doing (our) duty; सम् + आ + चर् (1P) present active participle वर्तमान कृदन्तः masculine nominative plural; adjective of the substantive ‘वयम्’, जनस्य – of some peron, त्रुटिः – mistake, error, ज्ञातव्या – should be known, तादृशीम् – like that, similar; adjective of त्रुटिः (F), साधु कथितम् भवता – you have said well, घटनायाः साक्षिणः सन्तः – being the witness of an incident, प्राप्तुमः – we do not get, वयम् मनुष्याः न स्मः – we are not human beings (in real sense of the term).