GSEB Solutions Class 9 Sanskrit अभ्यास 3 क्रियापदानि

Gujarat Board GSEB Solutions Class 10 Sanskrit Grammar अभ्यास 3 क्रियापदानि Important Questions and Answers Notes Pdf.

Gujarat Board Class 10 Sanskrit Grammar अभ्यास 3 क्रियापदानि

GSEB Class 9 Sanskrit क्रियापदानि Textbook Questions and Answers

1. वर्तमानकालस्य क्रियापदानां स्थाने भूतकालस्य योग्यं क्रियापदं लिखत।

समीरः जनन्याः समीपं व्रजति वदति च।
वयं तु मेघजलम् एव पिबामः।
तडागजलं पातुं गच्छामि।
तं धनस्यूतं तत्रैव त्यजामि।
अहं तु कुलाचारं न पालयामि।

उत्तरम्:

समीर: जनन्याः समीपम् अव्रजत अवदत् च।
वयं तु मेघ जलम् एव अपिबाम्।
तडागजलं पातुम् अगच्छम्।
तं धनस्यूतं तत्रैव अत्यजत।
अहं तु कुलाचार न अपालयम्।

2. भूतकालस्य क्रियापदस्य अनुरूपं भविष्यकालस्य क्रियापदं लिखत।

तमवलोक्य सः अचन्तियत्।
कपोतराजः परिवारेण सह गगने व्यसर्पत्।
कपोतराजः कपोतान् अकथयत्।
कश्चित् कपोतः सदर्पम् अवदत्।

उत्तरम्:

तमवलोक्य सः चिन्तयिष्यति।
कपोतराजः परिवारेण सह गगने विसर्पिष्यति।
कपोतराजः कपोतेभ्यः कथयिष्यति।
कश्चित् कपोतः सदर्पम् वदिष्यति।

3. उदाहरणानुसारं रूपस्य परिचयं कारयत।
उदाहरणम् – भवति – भू धातु, प्रथम गण, परस्मैपद, वर्तमानकाल, अन्य पुरुष, एकवचन।

अबोधयत्
प्रविशति
अपिबत्
प्रणमति
वदन्ति
गमिष्यामः

उत्तरम्:

अबोधयत् – बुध धातु, प्रथम गण, परस्मैपद, प्ररेक हस्तन भूतकाल, अन्य पुरुष, एकवचन।
प्रविशति – प्र + विश् धातु, षष्ठी गण, परस्मैपद, वर्तमान काल, अन्य पुरुष, एकवचन।
अपिबत् – पा + पिब् धातु, प्रथम गण, परस्मैपद हस्तन भूतकाल, अन्य पुरुष, एकवचन।
प्रणमति – प्र + नम् धातु, प्रथम गण, परस्मैपद, वर्तमान काल, अन्य पुरुष, एकवचन।
वदन्ति – वद् धातु, प्रथम गण, परस्मैपद, वर्तमान काल, अन्य पुरुष, बहुवचन।
गमिष्यामः – गम् धातु, प्रथम गण, परस्मैपद, सामान्य भविष्यकाल, उत्तम पुरुष, बहुवचन।

4. अधोलिखितेषु वाक्येषु प्रयुक्तस्य स्म-प्रयोगस्य स्थाने ह्यस्तनभूतकालस्य रूप लिखत।

छात्रा: स्वात्मानं धन्यं मन्यन्ते स्म।
देशात् जनाः अध्ययनाय आगच्छन्ति स्म।
गुप्तकाले अत्र वेदाध्ययनमपि प्रचलति स्म।
पठन पाठन च भवति स्म।
कथाकार: कथा कथयति स्म।

उत्तरम्:

छात्रा: स्वात्मानं धन्यम् अमन्यन्त।
देशात् जनाः अध्ययनाय आगच्छन्।
गुप्तकाले अत्र वेदाध्ययनमपि प्राचलत्।
पठनम् पाठनम् च अभवत्।
कथाकार: कथाम् अकथयत्।

GSEB Class 9 Sanskrit क्रियापदानि Additional Important Questions and Answers

1. कोष्ठकात् समुचितं क्रियापदं चित्वा वाक्यानि पूरयत –

अद्य युवाम् विद्यालयं किमर्थं न ……………………….? (अगच्छताम्/अगच्छतम्/अगच्छत)
पुरा जनाः संस्कृतभाषया ……………………….। (भाषन्ते/भाषामहे/अभावन्त)
युयम् कं पाठम् …………………….? (अपठत/अपठत्/अपठन्)
जीवाः सर्वेऽत्र ………………………. भावयन्तः परस्परम्। (मोदताम्/मोदेताम्/मोदन्ताम्)
कक्षायाम् सर्वे ध्यानेन ……………………….। (पठतु/पठताम्/पठन्तु)
प्रभो! मह्यम् बुद्धिम् ……………………….। (यच्छ/यच्छतम्/यच्छत)
वयं सदैव सुधीराः सुवीराः च ……………………….। (भवेव/भवेम/भवेयम्)
त्वं सायं कुत्र ……………………….? (गमिष्यसि/गमिष्यय/गमिष्यथ)
विद्वान् सर्वत्र ……………………….। (पूज्यन्ते/पूज्येते/पूज्यते)
अद्यत्वे समाचारपत्रस्य महत्वं सर्वे …………………….। (जानाति/जानन्ति/जानासि)

उत्तरम्:

अद्य युवाम् विद्यालयं किमर्थं न अगच्छतम्?
पुरा जनाः संस्कृतभाषया अभाषन्त।
युयम् कं पाठम् अपठत?
जीवाः सर्वेऽत्र मोदन्ताम् भावयन्तः परस्परम्।
कक्षायाम् सर्वे ध्यानेन पठन्तु।
प्रभो! मह्यम् बुद्धिम् यच्छ।
वयं सदैव सुधीराः सुवीराः च भवेम।
त्वं सायं कुत्र गमिष्यसि?
विद्वान् सर्वत्र पूज्यते।
अद्यत्वे समाचारपत्रस्य महत्वं सर्वे जानन्ति।

2. अधोलिखितेषु वाक्येषु कोष्ठकेषु प्रदत्तेन क्रियापदेन रिक्तस्थानं पूरयत।

1. अहम् तु गृहं …………………….। (गम्-लुट्लकारे)
(क) गमिष्यामि
(ख) गच्छिष्यामि
(ग) गमिष्याव:
(घ) गमिष्यथः
उत्तरम्:
(क) गमिष्यामि

2. ये परिश्रमं कुर्वन्ति ते सफलतां …………………….। (लभ-लट्लकारे)
(क) लभन्ति
(ख) लभते
(ग) लभेते
(घ) लभन्ते
उत्तरम्:
(घ) लभन्ते

3. ह्यः मम गृहे विवाहोत्सवः …………………….। (अस्-लङ्लकारे)
(क) आसीत्
(ख) अस्ति
(ग) आस्ताम्
(घ) आसन्
उत्तरम्:
(क) आसीत्

4. अम्बा भोजनम् …………………….। (पच्-लङ्लकारे)
(क) पचत्
(ख) अपचत्
(ग) अपचन्
(घ) अपचम्
उत्तरम्:
(ख) अपचत्

5. विद्या विनयं …………………….। (दद्-लट्लकारे)
(क) यच्छति
(ख) ददाति
(ग) दास्यति
(घ) ददातु
उत्तरम्:
(ख) ददाति

6. निशा सुलभा च तत्र …………………….। (गम्-लुट्लकारे)
(क) गमिष्यतः
(ख) गमिष्यथ:
(ग) गमिष्याव:
(घ) गमिष्यथः
उत्तरम्:
(क) गमिष्यतः

7. शिशुः दुग्धं …………………….। (पा-लुट्लकारे)
(क) पिबिष्यति
(ख) पास्यतः
(ग) पास्यति
(घ) पिबिष्यसि
उत्तरम्:
(ग) पास्यति

8. भोजः एकः प्रतापी राजा …………………….। (अस्-लङ्लकारे)
(क) आत्
(घ) भविष्यति
(ग) आसीत्
(घ) अस्तु
उत्तरम्:
(ग) आसीत्

9. मोहनः नवमकक्षायाः छात्रः …………………….। (अस्धातु-लट्लकारे)
(क) अस्ति
(ख) आसीत्
(ग) भविष्यति
(घ) अस्तु
उत्तरम्:
(क) अस्ति

10. मोहनः मित्रेण सह आपणम् …………………….। (गम्धातु-लङ्लकारे)
(क) अगच्छत्
(ख) अगच्छत
(घ) अगच्छन्
(ग) अगच्छताम्
उत्तरम्:
(क) अगच्छत्

11. एकस्मिन् वने एकः सिंहः …………………….। (प्रति + वस् धातु-लट्लकारे)
(क) प्रतिअवसति
(ख) प्रतिवसति
(ग) प्रतिवससि
(घ) प्रतिवसथः
उत्तरम्:
(ख) प्रतिवसति

12. श्वः रविवासरः …………………….। (भूधातु-लुट्लकारे)
(क) आसीत्
(ख) अस्ति
(ग) भवेत्
(घ) भविष्यति
उत्तरम्:
(घ) भविष्यति

3. स्थूलपदानि आधृत्य उचितं लकारं लिखत।

1. छात्राः ज्ञानम् प्राप्नुवन्।
(क) लृट्
(ख) लट्
(ग) लट्
(घ) लङ्
उत्तरम्:
(घ) लङ्

2. स्थानानि दर्शनीयानि सन्ति।
(क) लङ्
(ख) लोट
(ग) लट्
(घ) लृट्
उत्तरम्:
(ग) लट्

3. त्वम् कुत्र गमिष्यसि?
(क) लट्
(ख) लङ्
(घ) लृट्
(ग) लट्
उत्तरम्:
(ग) लट्

4. सा धनम् लभते।
(क) लट
(ख) लृट्
(घ) लङ्
(ग) लङ्
उत्तरम्:
(क) लट

5. अत्र किम् आसीत्?
(क) लङ्
(ख) लोट
(घ) लट्
(ग) लृट्
उत्तरम्:
(क) लङ्

6. वयम् कथयामः।
(क) लृट्
(ख) लोट
(घ) लट्
(ग) लङ्
उत्तरम्:
(ग) लङ्

7. अहम् नाटकम् अपश्यम्।
(क) लट्
(ख) लृट्
(ग) लङ्
(घ) लट्
उत्तरम्:
(ग) लङ्

8. बालिका: नृत्यन्ति।
(क) लट्
(ख) लोट
(ग) लङ्
(घ) विधिलिङ्
उत्तरम्:
(क) लट्

9. सेवका: सेवन्ते।
(क) लोट
(ख) लङ्
(ग) लृट्
(घ) लोट
उत्तरम्:
(घ) लोट

10. अश्वाः अधावन्।
(क) लृट्
(ख) लट्
(ग) लट
(घ) लृट्
उत्तरम्:
(ग) लट

11. अध्यापका: पाठान् पाठयन्ति।
(क) लट्
(ख) लृट्
(ग) लङ्
(घ) विधिलिङ्
उत्तरम्:
(क) लट्

12. त्वया किम् कथ्यते?
(क) लृट्
(ख) विधिलिङ्
(ग) लट्
(घ) लृट्
उत्तरम्:
(ग) लट्

13. तत्र किम् भविष्यति?
(क) विधिलिङ्
(ख) लृट्
(ग) लट्
(घ) लङ्
उत्तरम्:
(ख) लृट्

14. वयम् जन्तुशालाम् अपश्याम।
(क) लोट
(ख) विधिलिङ्
(ग) लृट्
(घ) लङ्
उत्तरम्:
(घ) लङ्

15. क्रोधात् मोहः संभवति।
(क) लट्
(ख) लृट्
(ग) विधिलिङ्
(घ) लोट
उत्तरम्:
(क) लट्

4. कोष्ठकात् मूलधातुं गृहीत्वातस्य उचितधातुरूपैः वाक्यानि पूरयत।

अशोकः सदा प्रातः पञ्चवादनकाले ……………………..। (उत्तिष्ठ)
वयम् विद्यालयं गत्वा गुरून् ……………………..। (नम्)
कमला ह्यः पितुः पत्रम् ……………………..। (लभ्)
कीर्तिः श्वः भ्रात्रा सह चेन्नईनगरम् ……………………..। (गम्)

उत्तरम्:

उत्तिष्ठति
नमामः
अलभत
गमिष्यति

5. अध:प्रदत्तेषु धातुरूपेषु उचितैः धातुरूपैः रिक्तस्थानानि पूरयत।

1. नायिका ……………………..। (नृत्-लोट्)
(क) नृत्यतु
(ख) नृत्यति
(ग) नृत्यत
(घ) नृत्यानि
उत्तरम्:
(क) नृत्यतु

2. भक्ताः देवम् ……………………..। (नम्-वि०)
(क) नमेत
(ख) नमेत्
(ग) नमेयुः
(घ) नमन्तु
उत्तरम्:
(ग) नमेयुः

3. भोजनं समये ……………………..। (भक्ष्-लोट)
(क) भक्षयतु
(ख) भक्षय
(ग) भक्षयेत्
(घ) भक्षयत
उत्तरम्:
(ख) भक्षय

4. बालकाः कोलाहलम् न ……………………..। (कृ-लोट)
(क) कुर्वन्तु
(ख) कुरुतु
(ग) करोतु
(घ) कुर्युः
उत्तरम्:
(क) कुर्वन्तु

5. युवाम् संस्कृतम् ……………………..। (पठ्-लोट)
(क) पठतु
(ख) पठेताम्
(ग) पठतम्
(घ) पठताम्
उत्तरम्:
(ग) पठतम्

6. गुरुः शिष्यम् ……………………..। (प्रच्छ—विधि)
(क) पृच्छेत्
(ख) पृच्छेत
(ग) पृच्छेः
(घ) पृच्छेम
उत्तरम्:
(क) पृच्छेत्

7. ते सर्वान् ……………………..। (हन्-वि०)
(क) हन्यात्
(ख) हन्युः
(ग) जहि
(घ) हनताम्
उत्तरम्:
(ख) हन्युः

8. त्वम् तत्र एव ……………………..। (चल्-लोट)
(क) चलतु
(ख) चल
(ग) चलेः
(घ) अचल:
उत्तरम्:
(ख) चल

9. तत्र मा ……………………..। (गम्-लोट)
(क) गच्छ
(ख) गच्छतु
(ग) गच्छानि
(घ) गच्छेताम्
उत्तरम्:
(क) गच्छ

10. कार्यम् अधुना एव ……………………..। (कृ-विधि)
(क) कुर्यात्
(ख) कुर्यात
(ग) कुर्युः
(घ) करवाणि
उत्तरम्:
(क) कुर्यात्

11. ते किम् ……………………..। (लिख-लोट)
(क) लिखानि
(ख) लिखेत्
(ग) लिखेत
(घ) लिखन्तु
उत्तरम्:
(घ) लिखन्तु

12. यूयम् सर्वे तत्र ……………………..। (गम्-लोट)
(क) गच्छतु
(ख) गच्छन्तु
(ग) गच्छत
(घ) गच्छत्
उत्तरम्:
(ग) गच्छत

13. सैनिकाः देशम् ……………………..। (रक्ष्-विधि)
(क) रक्षेत्
(ख) रक्षेयुः
(ग) रक्षेत
(घ) रक्षामि
उत्तरम्:
(ख) रक्षेयुः

14. अत्र मा ……………………..। (उप + विश्-लोट)
(क) उपविशत
(ख) ओपविशत्
(ग) उपविशति
(घ) उपविशे
उत्तरम्:
(क) उपविशत

15. आवाम् ……………………..। (चल्-लोट्)
(क) चलाम
(ख) चलाव
(ग) चलेव
(घ) चलेयम्
उत्तरम्:
(ख) चलाव

16. अहम् तम् ……………………..। (पृच्छ-लोट)
(क) पृच्छानि
(ख) पृच्छामि
(ग) पृच्छाव
(घ) पृच्छाम
उत्तरम्:
(क) पृच्छानि

17. सदैव सत्यं ……………………..। (वद्-लोट)
(क) वदेः
(ख) वद
(ग) वदतु
(घ) वदेत्
उत्तरम्:
(ख) वद

6. अधोलिखितेषु वाक्येषु कोष्ठकेषु प्रदत्तेन क्रियापदेन रिक्तस्थानं पूरयत।

त्वम् ! शिक्षकं प्रश्न ……………………..। (प्रच्छ्-लोट् लकारे)
वयं सदा अध्यापकानाम् आज्ञापालनं …………………….। (कृ-विधिलिङ् लकारे)
त्वम् आज्ञाकारी ……………………..। (भू-लोट् लकारे)
यूयम् असत्यं न ……………………..। (वद्-विधिलिङ् लकारे)
कार्यं विलम्बेन न ……………………..। (कृ धातु-लोट् लकारे)
सदा सत्यं ……………………..। (वद् धातु-विधिलिङ् लकारे)

उत्तरम्:

पृच्छ
कुर्याम्
भव
वदेत
कुर्यात्
वदेत्

क्रियापदानि वर्तमानकाल:
(1) (लट्लकार:) In class 8 as well as in the revision of earlier classes you have learnt the present tense of verb roots. In that context, your attention is drawn to one important point. For example, read the following sentences:

(1) अधीशः पठति।
(2) तोषा नृत्यति।
(3) त्रीशा लिखति।
(4) हार्दी पूजयति।

In all the four sentences above, the verb roots have been used in the present tense. In the ending of all the roots, the suffix fa is common. But the vowel (sound) between the root and the suffix is different in each case. For example, in (1) पठति it is पठ्-अ-ति has अ while in नृत्यति is य. In the same manner in लिखति लिखू – अ – ति it is अ while. The vowel sounds that come in between are called the congregational affix.

The sounds are different because they are based on the groups to which the root belongs. In Sanskrit, all the verbs of the language are divided into 10 Ganas. For each of these the suffix is different. Here, you will be taught the suffixes of only four of the Ganas first, fourth, sixth and tenth. So, you must now remember the suffixes of these four Ganas. For example, the suffix of the first Gana is अ, of the fourth it is य, of the sixth it is अ and of the tenth it is अय.

When you look at this you come to know that:

Whenever you use a root as a verb, you have to add the correct suffix and
Whenever you have to add the suffix, you have to remember the tense, the Gana of the root, person and number.

An now, read a few more sentences.

(1) विद्यया सुखं लभते।
(2) बालकः हस्तेन खादति।
(3) शिशुः मातरं वन्दते।

The verbs that have been used in all these sentences are in present tense, third person, and singular. Moreover, the roots of all the verbs belong to the first Gana. In spite of that, the suffix at the end of sentence one and three is ते while that at the end of sentence two is ति. Remember the difference in the suffix.

In these, where the suffix is to the root is in Parasmaipada and where the suffix is ते it is Atamanepada. Some verbs have the Parasmaipada suffix while some have the Atmanepada suffix. Those roots which take the Parasmaipada suffix are called Parasmaipada roots and those that take the Atmanepada suffix are called Atmanepada roots. There are some verbs which can have both the Parasmaipada and the Atmanepada suffixes. Such roots are called Ubhayapadi roots.

Thus for every verb in present tense, depending on whether the root is Parasmaipada or Atmanepada, the suffix in attached. The basic suffixes of Parasmaipada and Atmanepada are as given below:

Suffixes of वर्तमानकाल (Parasmaipada परस्मैपद)

Suffix of वर्तमानकाल (Parasmaipada आत्मपनेपट)

In short, for verbs in the present tense there are 3 parts : root + suffix + basic suffix. Therefore, whenever you want to form a verb in present tense of any root, you must first take the root, then add the suffix of the Gana to which it belongs and then according to the wish of the speaker the basic suffix (Atmanepada or Parasmaipada as the case may be) in keeping with the person and number that is used. The forms of some verbs which have been formed, according to these rules, are given below.

(The fixed roots that you have to learn are (Gana 1) (परस्मै.) पठ्, हस्, चल्, खेल्, खाद् पा-पिब् गम्-गच्छ् भू-भव्, दृश-पश्य्, स्था-तिष्ठ, वस्, (आत्मने,) लभ्, भाष्, रम्, वन्द्, मुद्, शुभ् (Gana 4) नृत्, कुप्, नश्, क्रुध्, द्रुह्, (आत्मने) विद्, बुध, मन्, युध् (Gana 6) लिख्, प्र-विश्, (आत्मने.) मिल्, मुच्, विद्, प्र + क्षिप्ः (Gana 10) कथ्, गण, रच्, स्पृह, पूच्)

पठ् to study (1^st Gana)
Forms of वर्तमानकाल (Parasmaipada परस्मैपद)

लभ् to study (1^st Gana)
Forms of वर्तमानकाल (Parasmaipada आत्मपनेपट)

नृत् to study (1^st Gana)
Forms of वर्तमानकाल (Parasmaipada परस्मैपद)

विद् to study (4^th Gana)
Forms of वर्तमानकाल (Parasmaipada परस्मैपद)

लिख् to study (6^th Gana)
Forms of वर्तमानकाल (Parasmaipada)

मिल्, to study (6^th Gana)
Forms of वर्तमानकाल (Parasmaipada परस्मैपद)

कथ् to study (10^th Gana)
Forms of वर्तमानकाल (Parasmaipada)

कथ् to study (10^th Gana)
Forms of वर्तमानकाल (Parasmaipada)

In addition to the above forms, if any form has to be identified, one will have to make clear the following five points root, Gana, tense, person and number. For example, When you wish to identify the verb form पठति, the root पठ्, first Gana, present tense, third person and singular are the five points which are clarified. (The same five points have also to be kept in mind when you have to identify verb forms in past and future tense.)

(2) ह्यस्तन भूतकाल Past tense (लङ्-लकारः)

Read the following sentences :
(1) ऋषिः गुरुकुले अपठत्।।
(2) रामलक्ष्मणौ गुरुकुले अपठताम्।
(3) सर्वे छात्राः गुरुकुले अपठन्।

ह्यस्तन भूतकाल (Parasmaipada परस्मैपद) basic prefixes

शस्तन भूतकाल (Atmanepada आत्मनेपद) basic prefixes

(As in the verb forms of present tense, in ह्यस्तन भूतकाल too अ + धातु + विकरणप्रत्यय + प्रत्यय all the four should be joint. The forms thus made are given below. अ : पठ् + अ + त् – अपठत्। Remember that ह्यस्तन भूतकाल is also referred to as अनद्यतन भूतकाल)

पठ् to read, to study (1^st Gana)
ह्यस्तन भूतकाल परस्मैपद

लभ् to get (1^st Gana) ह्यस्तन भूतकाल, आत्मनेपद

नृत् to dance (4^th Gana) ह्यस्तन भूतकाल, परस्मैपद

विद् to be, to happen (4^th Gana) ह्यस्तन भूतकाल, आत्मनेपद

मिल् togeet (6^th Gana) ह्यस्तन भूतकाल, आत्मनेपद

कथ् to say (10^th Gana) ह्यस्तन भूतकाल, परस्मैपद

कथ् to say (10^th Gana) ह्यस्तन भूतकाल, आत्मनेपद

Note: In Sanskrit, there is a speical provision for expressing past tense. According to this, if you add to the verb form in the present tense it will indicate past tense. For example, read the following sentences:

(1) पशुः घासं खादति। (The animal eats grass)
(2) पशुः घासं खादति स्म। (The animal ate grass)

You will notice that in both the sentences the verb खादति is used in the present tense form. But when th verb is used along with स्म it gives the meaning of past tense.

(3) Simple Future Tense (लुट-लकारः)
Read the following sentences:

(1) सः प्रातः दुग्धं पास्यति।
(2) मयूरः नर्तिष्यति।
(3) दीपावलिः आगमिष्यति।

The affixes for simple Future Tense of both Parasmanipada and Atmanepada are the same is of Present Tense. Only remember that as shown above, the affix has to be added. Hence the affixes need not be shown again. The Parasmanipada and Atmanepada forms of some roots in Simple Future Tense are given below:

पठ् to study (first Gana) भविष्यकाल, परस्मैपद

लभ् toget (first Gana) भविष्यकाल, आत्मनेपद

नृत् todance (4th Gana) भविष्यकाल, परस्मैपद

विद् to be, to happen (4th Gana) भविष्यकाल, आत्मनेपद

लिख to write (6th Gana) भविष्यकाल, परस्मैपद

मिल to meet (6th Gana) भविष्यकाल, आत्मनेपद

कथ् to say (10th Gana) भविष्यकाल, परस्मैपद

कथ् to say (10th Gana) भविष्यकाल, आत्मनेपद