Gujarat Board GSEB Solutions Class 10 Sanskrit Grammar अभ्यास 2 कारक-विभक्तिपरिचयः Important Questions and Answers Notes Pdf.
Gujarat Board Class 10 Sanskrit Grammar अभ्यास 2 कारक-विभक्तिपरिचयः
GSEB Class 9 Sanskrit कारक-विभक्तिपरिचयः Textbook Questions and Answers
1. समुचितेन रूपेण रिक्तस्थानानां पूर्तिः करणीयाः।
उत्तरम्:
2. निर्देशानुसारं शब्दरूपाणि चिनुत।
1. तृतीया-एकवचनम्।
(क) ज्ञानेन
(ख) ज्ञाने
(ग) ज्ञानायामू
(घ) ज्ञानात्
उत्तरम्:
(क) ज्ञानेन
2. सप्तमी-द्विवचनम्।
(क) हस्तानाम्
(ख) हस्तौ
(ग) हस्तयोः
(घ) हस्तेन
उत्तरम्:
(ग) हस्तयोः
3. षष्ठी-द्विवचनम्।
(क) देव्यौः
(ख) देव्यौ
(ग) देवीभ्याम्
(घ) देवी:
उत्तरम्:
(क) देव्यौः
4. प्रथमा-बहुवचनम्।
(क) भक्ती
(ख) नद्याः
(ग) शक्तयः
(घ) वनै
उत्तरम्:
(ग) शक्तयः
5. द्वितीया-द्विवचनम्।
(क) भानौ
(ख) मुनी
(ग) भूमौ
(घ) नदी
उत्तरम्:
(ख) मुनी
3. अधोलिखितानां पदानां विभक्तिः वचनं च लिखतः
1. उद्यमेन
2. देवान्
3. संसारे
4. छात्राणाम्
5. हिमालयात्
6. देवेषु
7. छायायाम्
8. ऋषिभिः
9. पङ्क्तौ
10. मालया
उत्तरम्:
1. उद्यमेन – तृतीया एकवचनम्।
2. देवान् – द्वितीया बहुवचनम्।
3. संसारे – सप्तमी एकवचनम्।
4. छात्राणाम् – षष्ठी बहुवचनम्।
5. हिमालयात् – पञ्चमी एकवचनम्।
6. देशेषु – सप्तमी एकवचनम्।
7. छायायाम् – सप्तमी एकवचनम्।
8. ऋषिभिः – तृतीया बहुवचनम्
9. पङ्क्तौ – सप्तमी एकवचनम्
10. मालया – तृतीया एकवचनम्
4. अर्थम् आधृत्य कोष्ठकात् योग्य शब्दरूप चिनुत।
1. In the universe –
(क) विश्वात्
(ख) विश्वेन
(ग) विश्वे
(घ) विश्वम्
उत्तरम्:
(क) विश्वात्
2. By words –
(क) उक्तिभ्यः
(ख) उक्तिः
(ग) उक्त्या
(घ) उक्तिभिः
उत्तरम्:
(घ) उक्तिभिः
3. From two farms (fields) –
(क) क्षेत्रात्
(ख) क्षेत्रेण
(ग) क्षेत्राभ्याम्
(घ) क्षेत्रस्य
उत्तरम्:
(ग) क्षेत्राभ्याम्
4. Of states –
(क) राज्यस्य
(ख) राज्यानाम्
(ग) राज्येषु
(घ) राज्यैः
उत्तरम्:
(ख) राज्यानाम्
5. Of learning –
(क) विद्याम्
(ख) विद्यायाः
(ग) विद्या
(घ) विद्यया
उत्तरम्:
(क) विद्याम्
5. कोष्ठकात् समुचितं रूपं चित्वा रिक्तस्थानं पूरयत।
- ………………. पुस्तकालये पठति। (छात्राः, छात्रौ, छात्र:)
- ………………. क्रीडांगणे खेलतः। (क्रीडकः, क्रीडकाः, क्रीडको)
- ………………. गुरुं नमामि। (त्वम्, अहम्, वयम्)
- ………………. दर्शनाय गच्छन्ति। (भक्ताः, भक्तौ, भक्तः)
- ………………. सरस्वती वन्दामहे। (आवाम्, वयम्, अहम्)
- ………………. वने अवसन्। (मुनयः, मुनि, मुनी)
- ……………….. राजकुलं सेवन्ते। (पण्डितः, पण्डितौ, पण्डिताः)
- ………………. किं लिखति? (त्वम्, अहम्, स:)
उत्तरम्:
- छात्रः पुस्तकालये पठति।
- क्रीडको क्रीडांगणे खेलतः।
- अहम् गुरुं नमामि।
- भक्ताः दर्शनाय गच्छन्ति।
- वयम् सरस्वती वन्दामहे।
- मुनयः वने अवसन्।
- पण्डिताः राजकुल सेवन्ते।
- सः किं लिखति?
6. कोष्ठकस्य मूल शब्दम् आधृत्य रिक्तस्थानं पूरयत।
- शीतलेन ………………. सन्तोषः भवति। (जल)
- पाण्डवाः ………………. अवसन्। (विराटनगर)
- ………………. कार्याणि सिद्धयन्ति। (उद्यम)
- वयं ………………. सेवकाः स्मः। (राष्ट्र)
- शिवस्य ………………. चन्द्रः विभाति। (मस्तक)
- विद्यया ………………. भवति।
- ………………. वचनं पालनीयम्। (ज्येष्ठ)
- गुरोः ………………. व्रजामि। (शरण)
- ………………. हस्ते पद्मानि।
- वृक्षाः ………………. भवन्ति।
उत्तरम्:
- शीतलेन जलेन सन्तोषः भवति।
- पाण्डवाः विराटनगरे अवसन्।
- उद्यमेन कार्याणि सिद्धयन्ति।
- वयं राष्ट्रस्य सेवकाः स्मः।
- शिवस्य मस्तके चन्द्रः विभाति।
- विद्यया सुखं भवति।
- ज्येष्ठानाम् वचनं पालनीयम्।
- गुरोः (गुरूम् वा) शरणं व्रजामि।
- गरोः हस्ते पद्यानि।
- वृक्षाः भूमौ भवन्ति।
GSEB Class 9 Sanskrit कारक-विभक्तिपरिचयः Additional Important Questions and Answers
1. अधोलिखितेभ्यः शुद्धं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।
1. पश्य! पश्य! ………………….. परितः पुष्पाणि न सन्ति।
(क) विद्यालयः
(ख) विद्यालयम्
(ग) विद्यालयस्य
(घ) विद्यालय
उत्तरम्:
(ख) विद्यालयम्
2. सज्जनाः ………………….. सह चलन्ति।
(क) सज्जनः
(ख) सज्जनान्
(ग) सज्जनानाम्
(घ) सज्जनात्
उत्तरम्:
(क) सज्जनः
3. सः पाठनकाले ……………………. बहिः गच्छति।
(क) कक्षायाः
(ख) कक्षायाम्
(ग) कक्षाम्
(घ) कक्षायै
उत्तरम्:
(क) कक्षायाः
4. कक्षायाम् ……………………. परितः छात्राः अतिष्ठन्।
(क) गुरुणा
(ख) गुरुम्
(ग) गुरोः
(घ) गुरौ
उत्तरम्:
(ख) गुरुम्
5. सः पुरुषः ……………………. बिभेति।
(क) शत्रोः
(ख) शत्रुम्
(ग) शत्रवे
(घ) शत्रुणा
उत्तरम्:
(क) शत्रोः
6. ……………………. पृष्ठतः कः?
(क) ग्रामम्
(ख) ग्रामस्य
(ग) ग्रामाय
(घ) ग्रामात्
उत्तरम्:
(ख) ग्रामस्य
7. स: ……………………. निपुणः।
(क) पठने
(ख) पठनाय
(ग) पठनेन
(घ) पठनस्य
उत्तरम्:
(क) पठने
8. सम्प्रति ……………………. परितः के?
(क) मम
(ख) माम्
(ग) अहम्
(घ) मह्यम्
उत्तरम्:
(ख) माम्
9. …………………… बहिः उद्यानम् वर्तते।
(क) नगरस्य
(ख) नगरात्
(ग) नगर
(घ) नगराय
उत्तरम्:
(ख) नगरात्
10. अधुना …………………… नृत्यम् रोचते।
(क) बालिकाम्
(ख) बालिकायै
(ग) बालिकायाम्
(घ) बालिके
उत्तरम्:
(ख) बालिकायै
11. स: ……………………. सह गच्छति।
(क) बालिकाम्
(ख) बालिकया
(ग) बालिकाय
(घ) बालिकायै
उत्तरम्:
(ख) बालिकया
12. सम्पति ……………………. विना न सफलता।
(क) परिश्रमत्
(ख) परिश्रमस्य
(ग) परिश्रमे
(घ) परिश्रमः
उत्तरम्:
(क) परिश्रमत्
13. छात्रा कथयन्ति …………………… नमः।
(क) अध्यापकम्
(ख) अध्यापकाय
(ग) अध्यापकेन
(घ) अध्यापकस्य
उत्तरम्:
(ख) अध्यापकाय
14. अध्यापकः ……………….. पुस्तकम् ददाति।
(क) छात्राय
(ख) छात्रम्
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रात्
उत्तरम्:
(क) छात्राय
15. माता ………………….. बिभेति
(क) पुत्राय
(घ) पुत्रस्य
(घ) सिंहेन
(ख) पुत्रम्
उत्तरम्:
(क) पुत्राय
16. बालक: ………………….. बिभेति।
(क) सिंहात्
(घ) सिंहेन
(ख) सिंहस्य
(ग) सिंहम्
उत्तरम्:
(क) सिंहात्
17. छात्राः …………………. सह भ्रमणाय गच्छन्ति।
(क) गुरोः
(ख) गुरुणा
(ग) गुरुम्
(घ) गुरवे
उत्तरम्:
(ख) गुरुणा
18. तस्यै ………………….. पठनम् रोचते।
(क) छात्रायै
(ख) छात्रस्य
(ग) छात्रायाः
(घ) छात्रायाम्
उत्तरम्:
(क) छात्रायै
19. सीता ………………….. सह वनम् अगच्छत्।
(क) रामस्य
(ख) राम
(ग) रामाय
(घ) रामम्
उत्तरम्:
(ख) राम
20. सम्भवतः अद्य …………………… मोदकम न रोचते।
(क) मम
(ख) मह्यम्
(ग) मत्
(घ) माम्
उत्तरम्:
(ख) मह्यम्
21. सः …………………… निपुणः वर्तते।
(क) कार्यस्य
(ग) कार्यात्
(ख) कार्ये
(घ) कार्येण
उत्तरम्:
(ख) कार्ये
22. अहं कथयामि-वरुण …………………….. नमः।
(क) देवाय
(ग) देवात्
(ख) देवम्
(घ) देवेन
उत्तरम्:
(क) देवाय
23. राजा …………………… गाम् यच्छति।
(क) ब्राह्मणाय
(ख) ब्राह्मणम्
(ग) ब्राह्मणः
(घ) ब्राह्मणात्
उत्तरम्:
(क) ब्राह्मणाय
24. भिक्षुकः ………………… बहिः देवालयः अस्ति।
(क) देवालयात्
(ख) देवालयम्
(ग) देवालयाय
(घ) देवालये
उत्तरम्:
(क) देवालयात्
2. अधः संवादे कोष्ठकगतशब्देषु उचितविभक्तिं प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत।
दीपकः – आम्! ………………….. (युष्मद्) सह अन्ये के गच्छन्ति?
प्रभा – मम कक्षायाः प्रायः सर्वे छात्राः। पश्य, आगठन्ति ते।
दीपकः – आचार्यः अपि आगतः।
सर्वे छात्राः – ………………….. (आचार्य) नमः।
आचार्यः – नमस्ते नमस्ते। प्रसन्नाः भवत । बसयानम् …………………. (ग्राम) बहिः …………………. (चिकित्सालय)
पुरतः स्थितम् अस्ति। सर्वे तत्र चलन्तु। बसयानम् इतः प्रातः 10.00 वादने प्रस्थास्यति।
दीपकः – प्रभे! अहम् अपि त्वया सह गच्छामि। आगच्छ चलावः
रमेशः – त्वम् कस्मिन् विद्यालये पठसि?
सुरेशः – अहम् सर्वोदय विद्यालये पठामि।
रमेशः – कीदृशः तव विद्यालयः?
सुरेशः – मम …………………. (विद्यालय) परितः वृक्षाः सन्ति।
रमेशः – त्वम् विद्यालय केन सह गच्छसि?
सुरेशः – अहम् विद्यालयं महेशेन सह गच्छामि।
रमेशः – परन्तु महेशः तु खञ्जः अस्ति।
सुरेशः – आम्। सः …………………. (दण्ड) चलति।
रमेशः – हे महेशः तव माता प्रातः काले किं करोति त्वम् च किं करोषि?
सुरेशः – मम माता प्रात:काले ओ३म् …………………. (गणेश) नमः इति मन्त्रेण पूजां करोति। अहम् स्वाध्यायं करोमि।
माला – रमेशः किं त्वमपि …………………. प्रति (कश्मीर) गमिष्यसि?
रमेशः – आम्। …………………. (युष्मद्)। सह अन्ये के गमिष्यन्ति?
माला – मम कक्षायाः प्रायः सर्वे छात्राः सर्वाः छात्राश्च तत्र गमिष्यन्ति। पश्य, ते आगच्छन्ति।
रमेशः – आचार्यः अपि आगच्छति।
छात्राः …………………. (आचार्य) नमः।
आचार्यः – नमस्ते, नमस्ते! प्रसन्नाः भवत। बसयानं तु …………………. (ग्राम) बहिः …………………. (विद्यालय) पुरतः स्थितम् अस्ति। सर्वे तत्र चलन्तु। बसयानम् इतः प्रातः 10.00 वादने प्रस्थास्यति।
उत्तरम्:
क्रमश:- त्वया, आचार्याय, ग्रामात्, चिकित्सालयस्य, विद्यालय, दण्डेन, गणेशाय, कश्मीर, त्वया, आचार्याय, ग्रामात्, विद्यालयस्य
3. (1) कोष्ठकगतपदेषु उचितविभक्ति प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत।
(क)
(i) …………………. (उद्यान) बहिः एक: जलाशयः अस्ति।
(ii) तत्र विकसितानि कमलानि …………………. (जन) रोचन्ते।
(iii) …………………. (जलाशय) पुरतः एकः देवालयः अपि अस्ति। जनाः प्रतिदिनं तत्र गच्छन्ति।
(iv) भो मित्र! पश्य, कीदृशः एषः सुन्दरः तडाग:? …………………. (तडाग) परितः जम्बु-आमवृक्षाः सन्ति।
(v) तडागे विकसितानि कमलानि …………………. (अस्मद्) अतीव रोचन्ते। तडागे तरन्त्यः मीनाः बहु शोभन्ते।
उत्तरम्:
(i) उद्यानात्
(ii) जनेभ्यः
(iii) जलाशयस्य
(iv) तडागं
(v) अस्मभ्यम्
(ख)
(i) इदम् एकम् उद्यानम् अस्ति। …………………. (उद्यान) परितः वृक्षाः सन्ति।
(ii) वृक्षः …………………. (लता) सह शोभते।
(iii) …………………. (अस्मद्) पुष्पाणि रोचन्ते।
(iv) वृक्षाः अपि …………………. (पुष्प) ऋते न शोभन्ते।
(v) …………………. (उद्यान) बहिः देवालयः अपि अस्ति।
उत्तरम्:
(i) उद्यानम्
(ii) लताभिः
(iii) अस्मभ्य
(iv) पुष्पेभ्यः
(v) उद्यानात्
2. मञ्जूषायाः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितेषु अनुच्छेदेषु रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।
(क) संसारे जनाः स्व-स्व –
(i) …………………. कुशलः भवेयुः यतः आधुनिके काले
(ii) …………………. विना कार्य न सरति।
(iii) …………………. सुअवसराः प्रसूताः सन्ति। अतः जनाः
(iv) …………………. बिभेत्य स्वमार्गेषु निरन्तरं चलेयुः।
(v) …………………. पृष्ठतः एव सफलता आगच्छति।
मञ्जूषा – परिश्रमात्, कार्येषु, परितः, श्रमस्य, श्रमात्।
उत्तरम्:
(i) कार्येषु
(ii) परिश्रमात्
(iii) परितः
(iv) श्रमात्
(v) श्रमस्य
(ख) मम –
(i) …………………. उभयतः हरिताः वृक्षाः सन्ति
(ii) …………………. बहिः एक जलयन्त्र वर्तते। सर्वे छात्रा: शिक्षकेभ्यः कथयन्ति
(iii) …………………. नमः, ते सर्वे मित्रैः
(iv) …………………. मिलित्वा वार्तालापं कुर्वन्ति।
(v) …………………. एकः अतीव निपुण: छात्रः अस्ति।
मञ्जूषा-सह, विद्यालयम्, तेषु, शिक्षकेभ्यः, तस्मात्।
उत्तरम्:
(i) विद्यालयम्
(ii) तस्मात्
(iii) शिक्षकेभ्यः
(iv) सह
(v) तेषु
4. अधोलिखितेषु पदेषु उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।
1. इयम् शान्तिसभा, अलम् …………………….
(क) कोलाहलेन
(ख) कोलाहलात्
(ग) कोलाहलाय
(घ) कोलाहलात्
उत्तरम्:
(क) कोलाहलेन
2. …………………….. नमः।
(क) शिवम्
(ख) शिवाय
(ग) शिवात्
(घ) शिवेन
उत्तरम्:
(ख) शिवाय
3. ……………………… परितः अग्निः ज्वलति।
(क) भवनम्
(ख) भवनस्य
(ग) भवनेन
(घ) भवनात्
उत्तरम्:
(क) भवनम्
4. ……………………. बहि: वाटिका अस्ति।
(क) गृहात्
(ख) गृहस्य
(ग) गृहम्
(घ) गृहेण
उत्तरम्:
(क) गृहात्
5. ………………….. बहिः रक्षक: तिष्ठति
(क) गृहस्य
(ख) गृहात्
(ग) गृहम्
(घ) गृहेणे
उत्तरम्:
(ख) गृहात्
6. धनिकः …………………… धनं यच्छति।
(क) याचकम्
(ख) याचकाय
(ग) याचकात्
(घ) याचकस्य
उत्तरम्:
(ख) याचकाय
7. सः ………………….. बिभेति।
(क) सर्पस्य
(ख) सर्पात्
(ग) सर्पम्
(घ) सर्पण
उत्तरम्:
(ख) सर्पात्
8. …………………… परितः आम्रवृक्षाः सन्ति।
(क) तडागम्
(ख) तडागेन
(ग) तडागे
(घ) तडागाय
उत्तरम्:
(क) तडागम्
9. …………………… नमः।
(क) शिवम्
(ख) शिवाय
(ग) शिवात्
(घ) शिवस्य
उत्तरम्:
(ख) शिवाय
5. अधोलिखितेभ्यः शुद्धं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।
1. अलम् …………………….।
(क) कोलाहलं
(ख) कोलाहलेन
(ग) कोलाहलात्
(घ) कोलाहलस्य
उत्तरम्:
(ख) कोलाहलेन
2. धिक् …………………….।
(क) असत्यवादिने
(ख) असत्यवादिनम्।
(ग) असत्यवादिन्
(घ) असत्यवादि
उत्तरम्:
(ख) असत्यवादिनम्।
3. तस्मै ……………………. मिष्ठान्नं रोचते।
(क) बालकं
(ख) बालकाय
(ग) बालकस्य
(घ) बालके
उत्तरम्:
(ख) बालकाय
4. सः बालक: ……………………. समया उपतिष्ठति।
(क) पुस्तकस्य
(ख) पुस्तकम्
(ग) पुस्तकेन
(घ) पुस्तकात्
उत्तरम्:
(ख) पुस्तकम्
5. माता ……………………. स्नियति।
(क) पुत्रे
(ख) पुत्रम्
(ग) पुत्रेण
(घ) पुत्रात्
उत्तरम्:
(क) पुत्रे
6. अध्यापक: ……………………. विश्वसिति।
(क) छात्रम्
(ख) छात्रे
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रात्
उत्तरम्:
(ख) छात्रे
7. संसारे ……………………. विना न ज्ञानम्।
(क) गुरुणा
(ख) गुरौ
(ग) गुरोः
(घ) गुरवे
उत्तरम्:
(ग) गुरोः
8. मृगः ……………………. प्रति धावति।
(क) ग्रामम्
(ख) ग्रामात्
(ग) ग्रामाय
(घ) ग्रामस्य
उत्तरम्:
(क) ग्रामम्
9. सा ……………………. कुशला अस्ति।
(क) नृत्यम्
(ख) नृत्ये
(ग) नृत्येण
(घ) नृत्यस्य
उत्तरम्:
(ख) नृत्ये
10. धिक् ……………………. यसीताम् अहरत्।
(क) रावणम्
(ख) रावणेन
(ग) रावणाय
(घ) रावण:
उत्तरम्:
(क) रावणम्
11. अध्यापकः ……………………. कुष्यति।
(क) छात्राय
(ख) छात्रम्
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रस्य
उत्तरम्:
(क) छात्राय
12. अलम् अति …………………….।
(क) वदनात्
(ख) वदनेन
(ग) वदनाय
(घ) वदनम्
उत्तरम्:
(ख) वदनेन
13. अध्यापकः ……………………. प्रति अकथयत्।
(क) देवम्
(ख) देवेन
(ग) देवाय
(घ) देवात्
उत्तरम्:
(क) देवम्
14. अलम् वृथा …………………….।
(क) रोदनेन
(ख) रोदनात्
(ग) रोदनाय
(घ) रोदनात्
उत्तरम्:
(क) रोदनेन
15. तं ……………………. समया सुन्दरम् उद्यानं वर्तते।
(क) विद्यालयात्
(ख) विद्यालयम्
(ग) विद्यालयस्य
(घ) विद्यालये
उत्तरम्:
(ख) विद्यालयम्
16. बाल: ……………………. निकषा गच्छति।
(क) मातुः
(ख) मातरम्
(ग) माता
(घ) मात्रा
उत्तरम्:
(ख) मातरम्
17. कुत्र ……………………. विना जीवनम्?
(क) वायुना
(ख) वायोर
(ग) वायवे
(घ) वायौं
उत्तरम्:
(क) वायुना
18. ……………………. विना न जीवनम्।
(क) विद्यायाः
(ख) विद्यायै
(ग) विद्याम्
(घ) विद्यया
उत्तरम्:
(ग) विद्याम्
19. त्वं ……………………. निकषा गच्छसि?
(क) कस्य
(ख) कम्
(ग) किम्
(घ) केन
उत्तरम्:
(ख) कम्
20. ……………………. विना जीवानां जीवनम् वृथा अस्ति।
(क) जलस्य
(ख) जलम्
(ग) जलेन
(घ) जलाय
उत्तरम्:
(ख) जलम्
21. धिक् तान् …………………….।
(क) राक्षसाः
(ख) राक्षसान्
(ग) राक्षसेभ्यः
(घ) राक्षसैः
उत्तरम्:
(ख) राक्षसान्
22. अध्यापकः ……………………. स्निह्यति।
(क) छात्राय
(ख) छात्रे
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रम्
उत्तरम्:
(ख) छात्रे
23. धिक् एतान् …………………….।
(क) जाल्मेभ्यः
(ख) जाल्मान्
(ग) जाल्मैः
(घ) जाल्मानाम्
उत्तरम्:
(ख) जाल्मान्
24. अलम् अनेन …………………….।
(क) कथनम्
(ख) कथनेन
(ग) कथनाय
(घ) कथने
उत्तरम्:
(ख) कथनेन
25. त्वम् अधुना ……………………. विना कथं पठिष्यसि?
(क) पुस्तकस्य
(ख) पुस्तकम्
(ग) पुस्तके
(घ) पुस्तकाय
उत्तरम्:
(ख) पुस्तकम्
6. अधः संवादे कोष्ठकगतशब्देषु उचितविभक्तिं प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत।
- प्रभा – दीपक! किम् त्वमपि ……………………. (हरिद्वार) प्रति चलसि?
- रमेशः – अतिशोभनम् …………………… (स्वाध्याय) मा प्रमदितव्यम्। (सहसा अध्यापकः आगच्छति वदति च अलम्)
- माला – रमेश! किं त्वमपि …………………. (कश्मीर) प्रति चलसि?
उत्तरम्:
- हरिद्वार
- स्वाध्यायात्, वार्तालापेन
- कश्मीरं।
कारक-विभक्तिपरिचयः Read the following sentences:
1. त्वं यानेन गृहं गच्छसि।
2. शिक्षकात् छात्राः वेदस्य मन्त्रं पठन्ति।
3. छात्रः प्रश्नस्य उत्तराणि लेखिन्या साञ्चिकायां लिखति।
In above sentences, there are four, five and six पटs (words) respectively. These words can be divided into two parts : (1) Noun (कारकपद) and (2) Verb (क्रियापद). In the first sentences, three words त्वम्, यानेन and गृहम् are nouns whereas गच्छसि is the only verb. Similarly in other two sentences also पठन्ति and लिखति are verbs and remaining all are nouns. कारकपद is also called as नामपद (noun).
The word कारक means – doer. The word/thing which makes action that takes place is called कारक. There are six कारकs e.g.- कर्ता (प्रथमा), कर्म (द्वितीया), करण (तृतीया), सम्प्रदान (चतुर्थी) (act of giving), अपादान (पञ्चमी) (separation) and अधिकरण (सप्तमी) All these कारकs are more or less helpful in making action takes place. To understand this, look at the following chart:
In the above chart six different कारक of the verb form forafa लिखति (writes) fonul are used simultaneously. Sometimes words related to these six Karakas are also used in a sentence. e.g. with the subject छात्रः a relative word गुरुकुलस्य can also be used. Similarly with the object उत्तराणि the word geopen and with instrument लेखिन्या the word काष्ठस्य denoting relation case can also be used. In the context of other कारक also, it is same. To understand this look at the following chart:
Thus, in Sanskrit language even the simplest sentence can be constructed like this. If we write all above mentioned words in correct order, the sentence will be like this: गुरुकुलस्य छात्रः काष्ठस्य (The student of Gurukula writes with a wooden pen answers of questions from his friend’s book for getting knowledge of Sanskrit in his class.) In this sentence, six areas each with its relative noun are used.
Apart from this, Sambodhana is also used in a sentence for e.g: हे गुरो गुरुकुलस्य छात्रः ………………… उत्तराणि लिखति। (The word which is used to address some one is called संबोधन पद) The forms of Har fauft are similar to that of nominative (प्रथमा) case, except nominative singular.
Here, you can see that in above sentence, some extra ending sounds are used with original noun to identify Karaka like fat etc. (As it is used in Gujarati, similarly in Sanskrit, too.) For e.g. छात्रः (छात्रः + 🙂 उत्तराणि (उत्तर + आणि) etc. These additional sound endings are known as cases. The suffixes of case show the meaning of different 2015 (In English, to explain the meaning of each Karaka, suffix of cases is used. The chart given below helps. This will also help to understand the Karakas and case meaning in Sanskrit language.)
Cases, Karakas and Suffixes uesd for them in English Language.
A noun can be used as कर्ता (subject) at one place, कर्म (object) in another place relating in the context of one verb or many verbs. Read following sentences:
- पुस्तकम् अस्ति।
- पुस्तकेन ज्ञानं भवति।
- पुस्तकाय स्थानम् अस्ति।
- पुस्तकात् श्लोकम् लिखति।
- पुस्तकस्य नाम रामायणम् अस्ति।
- पुस्तके अष्टौ अध्यायाः सन्ति।
In above sentences, noun yén is used in different forms: below mentioned declension (रूपावली) of noun is practised in Sanskrit to remember different form of noun.
Thus, every noun has 7 cases and 3 numbers so there are 21 forms altogether. But now read these sentences:
- बालिका हस्तेन श्लोकं लिखति।
- पाचकः अग्निना ओदनं पचति।
- देवगणः मेधया मेधाविनं करोति।
In all the sentences given above कर्ताकाकारक is in प्रथमा, कर्मकारक is in द्वितीया and करणकारक is in air (i.e., subject is in nominative, object in accusative and means is in instrumental case) In all these sentences, Karaka and cases are same, yet some change is seen in noun forms. The words बालिका, पाचकः and देवगण: all these are in nominative (प्रथमा) singular. Yet विसर्ग (:) is not used with noun बालिका whereas it is used with पाचक and देवगण. Similarly हस्तेन, अग्निना and मेधया are instrumental singular forms but sound एन, ना and या are used with हस्त, अग्नि and मेधा respectively. In fact these sounds are suffixes of cases. Which noun takes which are (suffix) should also be studied. For this kind of studies, certain things are to be kept in mind.
(1) Every noun is recognized by its ending sound. For e.g., a (व् रा द् अ). This noun ends in sound अ so it is अकारान्त, इकारन्त, ends in so it is इकारन्त and noun Tends in 3 sound so it is known as इकारन्त. Thus, all nouns should be recognized by their ending sound.
(2) After recognizing nouns, we have to find out whether that noun belongs to masculine, feminine or neuter gender. As noun Agni is इकारान्त and having masculine gender, noun अगिन will be recognized as इकारान्त masculine.
After identifying ending sound and gender of a noun, it becomes easy to find out suffixes of all seven cases added to a noun. The declension of noun given here has been practiced in Sanskrit to remember forms of cases easily. On the basis of declension, what would be the form of a noun in different cases can be easily remembered. Look at the table:
In this curriculam, you have to learn the forms of अकारान्त, इकारन्त, अकारान्त masculine अकारान्त, इकारान्त, उकारान्त feminine and अकारान्त neuter nouns. Hence declension of such nouns only is given here.
(1) जन – (अकारान्त – पुल्लिंगरब्द)
(2) मुनि – (इकारान्त – पुल्लिंगरब्द)
(3) भानु (अकारान्त – पुल्लिंगरब्द)
The words मक्षिका a fly, विक्रिया a change, साधिका one who accomplishes work, मनोदशा mental state, hirscht a ring etc. have the similar forms.
(4) लता – (आकारान्त-स्त्रीलिङ्गशब्दः)
The words मक्षिका a fly, विक्रिया a change, साधिका one who accomplishes work, मनोदशा mental state, fach a ring etc. have the similar forms.
(5) भूमि – (इकारान्त – स्त्रीलिङ्गशब्दः)
The words बृष्टि rain, संदांति unity, हानि loss etc. have the similar forms.
(6) नदी – (इकारान्त – स्त्रीलिङ्गशब्दः)
The words शताब्दी century, अङगुली finger etc. have the similar forms.
(7) धेनु – (उकारान्त स्त्रीलिङ्गशब्दः)
The words तनु body, रज्जु a rope, रेणु dust etc. have the similar forms.
(8) फल – (अकारान्त नपुंसकलिङ्गशब्दः)
The words निधान treasure, storage, जनपद city (district), उपनगर town, विन्त money, चिन्त mind.
With the help of above given forms we will try to translate a few English sentences into Sanskrit. The number given in the sentences indicates that particular case. We have to translate using that particular case.
- A child (boy) (I) milk (II) drinks.
- A potter (I) with by hand (III) does, with machine (III) not (II) works.
- Of Diwali (IV) on the day (VII) elder brother (I) to younger brother (IV) gift (II) gives.
- A man (I) with eyes (III) sees and with leg/foot (III) walks.
- in/of home (VII) I (I) and my (VI) parents (II) live, stay
- Of mango (VI) on the tree (VII) mangoes (I) grow.
- From the sky (V) water (I) rains and in land (earth) (VII) gets absorbed.
- Kalidasa (I) of figure of speech simile (VI) poet (I) is
- Of Grammar of Panini (VI) rules (I) of language (6) Sutras (II) indicate/show
- In sesame (VII) Oil (I) in milk (VII) butter (I) and in universe (VII) God (I) is (there).
Pronoun
In a sentence, sometimes pronoun is used in place of noun. There are many pronouns in Sanskrit language, but we will learn forms of some selected pronouns.
अस्मदू (I)
युष्यद् (You)
तद् he (mas)
तद् she (fem)
तद् it (neu)
The forms of यद् (who), रातदू (this), कियू (who or what) are different in all the three genders.